دائرة المعارف یهود

د. مسیرى، عبدالوهاب، موسوعة الیهود و الیهودیّه و الصهیونیّة، چاپ اول، دارالشروق، قاهره (و بیروت)، 1999، 8 مجلّد رحلى، در مجموع 2848 صفحه

به تازگى در کشور مصر دائرة المعارفى بدیع پیرامون یهودیّت انتشار یافته است. این دائرة المعارف که توسط ناشر معروف و موفّق مصرى، دارالشروق به طبع رسیده، محصول تلاش و مدیریّت عبدالوهاب مسیرى طى یک ربع قرن کار مداوم و گروهى است. دکتر مسیرى تحصیلات عالى خود را در زمینه ادبیات انگلیس و آمریکا و ادبیات تطبیقى، در دانشگاه رتجرز (Rutgers University) در آمریکا به انجام رسانیده است. تحقیقات و تألیفات وى ـ على رغم رشته تحصیلى اش ـ بیشتر به حوزه یهودیت و صهیونیزم معطوف است. با این همه، از وى آثار متعددى نیز در باب ادبیات انگلیسى و نیز ادبیات فلسطینى و یهودى به چاپ رسیده است. وى به مباحث جامعه شناختى و فلسفى نیز اهتمام زیادى دارد. معرفى تفصیلى آثار چاپ شده و در آستانه چاپ وى، در جلد هشتم موسوعه (ص 177) آمده است. برخى از مناصب ادارى و دانشگاهى وى از گذشته تا کنون چنین است:

ــ کارشناس صهیونیزم در مرکز مطالعات استراتژیک اهرام (1969 ـ 1975);

ــ عضو نمایندگى دائمى اتحادیه عرب در سازمان ملل (1975 ـ 1979);

ــ استاد در دانشگاههاى عین شمس، ملک سعود و دانشگاه کویت (1979 ـ 1989);

ــ مشاور علمى مؤسسه جهانى اندیشه اسلامى (المعهد العالمى للفکر الاسلامى از 1989 تا کنون);

ــ عضو هیئت امناى دانشگاه علوم اسلامى و اجتماعى واشنگتن (از 1997 تا کنون).

عبدالوهاب مسیرى در سال 1975 اقدام به چاپ دائرة المعارف مفاهیم و اصطلاحات صهیونیزم نمود. این کتاب نقطه آغاز تلاش همه جانبه او براى تدوین دائرة المعارف جامع یهود گشت. به اعتقاد وى، بسیارى از اصطلاحات و واژه هاى به کار رفته در گفته ها و نوشته هاى صهیونیستها معانى خاصى دارد که با معانى آنها در آثار دیگران کاملا متفاوت است. از این رو، بازخوانى این واژگان و فهم و تبیین آنها امرى است ضرورى و بایستنى.

سرویراستار در جلد اول موسوعه، در بخش مشکلات نظرى، زبان و ادبیات تحلیلى عرب را در فهم و تبیین یهودیت و صهیونیزم کاملا نارسا مى داند و معایب آن را چنین برمى شمرد:

1. بسیارى از تحلیلها، آگاهانه یا ناآگاهانه بر انگاره هاى غربیها مبتنى است. تلقى غربیها از یهودیت، برگرفته از آموزه هاى انجیلى است. بر این اساس، یهودیان موجودیّتى مستقل هستند که در تاریخ مستقل خود در حرکت اند. آنان زمانى در بیابانها سرگردان بودند. سپس در کنعان و پس از آن در مصر استقرار یافتند. هم اکنون نیز در نقاط مختلف جهان به ویژه در آمریکا و اروپا سرگردان اند و مدت زمانى است که فلسطین قبله آمال آنها شده است. در تلقى غربى، یهودیها یا فرشتگان محبوبند یا شیطانهاى مبغوض و مطرود. یا مرکز هستى هستند و تاریخ انسانى بدون آنها فاقد هر قدرتى براى حرکت و پویش است و یا فقط ابزار یا شیئى حاشیه اى هستند که هیچ اهمیت ذاتى ندارند. در این نگاه، بسیارى از اطلاعاتْ کنار گذاشته شده، زیرا اهمیت نداشته است.

2. با الهام از طرز تلقى غربیها، عقلانیت عربى بدین سو گراییده است که یهودیان را از روند تمدنى، تاریخى و انسانى خود جدا کند و آنان را از ویژگیهاى انسانى شان جدا سازد. تاریخ به عنوان منبع اساسى شناخت انسانها و قومیتها، در این نگرش مورد غفلت قرار گرفته است.

3. بر اثر غفلت از این رویکرد تاریخى ـ انسانى، نگرش عرب به پدیدارها و رویدادهاى یهودى، به عنوان واقعیاتى کلى و ترکیبى ـ با نمودهایى مختلف در سطوح سیاسى، اقتصادى، دینى و معرفتى ـ مطرح نبوده است. از این رو، زبان تحلیلى عرب به صورتى افراطى سیاست زده شده است، به گونه اى که هر موضوعى در چارچوب ابعاد مستقیم سیاسى و اقتصادى آن مورد بررسى قرار مى گیرد و ابعاد معرفتى آن ـ یعنى نوع نگاه یهودیها به هستى و نوع نگاه غربیها به خودشان و به یهودیها ـ مورد بى اعتنایى واقع مى شود. روشن است که بدون توجه به این ابعاد، نمى توان ابعاد سیاسى و اقتصادى را به خوبى فهمید.

4. نقیصه دیگر، تلقى کردن تفکر صهیونیزم به صورت مجموعه اى از اندیشه هاى صهیونیستى بدون هیچ ربط و نسبتى میان آنهاست، در حالى که این طرز تفکر، منظومه اى است به هم پیوسته، که هر جزء آن جزء دیگر را تبیین و تکمیل مى کند.

5. در نوع نگاه اعراب ویژگى اسکانى صهیونیست ها یعنى روحیه وطن گزینى و سکونت و ماندگارى در مناطق تحت نفوذ نادیده گرفته شده است. صهیونیست ها در پى تسلط بر فلسطین و به خدمت گرفتن مردم نیستند، بلکه مطلوب اصلى آنان اشغال سرزمین، اخراج ساکنان آن و وطن دائمى قرار دادن آن است.

6. وجود نگاه مادى و عینى به کنشها و واکنشهاى صهیونیست ها و بى توجهى به پیوند عمیق انگیزه ها و رویکردهاى صهیونیست ها با نوع نگرش آنها.

7. مهمترین نقیصه نبودِ الگویى مناسب و راه گشا در تحلیل هویت صهیونیست ها است. در حال حاضر، الگوى حاکم بر تحلیل عرب از صهیونیست ها، جمع آورى و متراکم ساختن اطلاعات، اسناد و مدارک، بدون ریختن آنها در قالبى معنادار و معنابخش است.

مبناى تألیف و تنظیم موسوعة الیهود، این اعتقاد است که ذهن آدمى در مواجهه با ورودیهایش به صورت انفعالى عمل نمى کند و این گونه نیست که بدون هیچ نوع سازماندهى، تنها به ثبت و ضبط آنهابپردازد. ذهن آدمى قوه اى است خلاّق و ابداع گر که واقعیات را از دریچه الگوهاى معرفتى و ادراکى خود مورد توجه قرار مى دهد و داده هاى راه یافته را در قالب آن الگوها بازسازى مى کند. از این رو فرایند ادراک، خود نوعى تفسیر و تحلیل است.

الگو ساختارى است تصوّرى و مفهومى با قدرت تحلیل، که خود برگرفته از انبوهى جزئیات، حقایق، واقعیتها و روابط میان آنهاست. الگو، برخى از داده ها را که بى معنا و نارساست طرد مى کند و برخى دیگر را که در نظرش معنادار است، نگه مى دارد، سپس میان آنها ربط و پیوندى خاص ایجاد مى کند، ربط و پیوندى که در نگاه او با روابط موجود در واقعیت خارجى همخوان است.

با الهام از این باور، دائرة المعارف یهود برخلاف معمول دائرة المعارفها، تنها به ارائه مجموعه اى از داده هاى پراکنده بسنده نکرده است، بلکه با طراحى و ارائه سه الگوى معرفتى، کوشیده است تا خواننده خویش را از قدرت تنظیم داده هایش و معنادار کردن آنها برخوردار سازد.

الگوهاى سه گانه اى که هر کدام عهده دار تبیین بخشى از پدیدارهاى یهودى و صهیونیستى است و در نهایت، هر کدام از این الگوها به دیگرى منتهى مى شود و آن را تکمیل مى کند، عبارتند از:

1. الگوى گروههاى انسانىِ به کار گرفته شده

جوامع سنتى، وظائفى را که به دلایل خاصى نمى توانند عهده دار شوند، به این گروهها مى سپارند. رابطه این گروهها با جامعه خود بر اساس منافع متقابل تنظیم مى شود و همواره فاصله اى معین میان گروه به کار گرفته شده و جامعه او برقرار است. این گروهها به شدت دچار دوگانگى معیارها و ارزشها و نسبیّت اخلاقى هستند.

2. الگوى وحدت و یکپارچگى

بر مبناى این الگو، هر آنچه در هستى وجود دارد، به یک گوهر واحد منتهى مى شود. از این نگاه، عالم به صورت انداموار به هم پیوسته است و تابع قوانین یکپارچه و پنهانى است که همه موجودات را اعم از انسان و غیرانسان فرا مى گیرد. بنابراین، همه موجوداتْ مادّى و طبیعى هستند و در آن میان، انسان هویتى مستقل و فرارونده ندارد. این الگو گاهى خدا را با طبیعت و ماده یکى مى گیرد (وحدت وجود) و گاهى بى توجه به خدا و هر عامل معنوى دیگر، همه چیز را تحت سیطره قوانین مادى و طبیعى مى داند.

3. الگوى علمانیّت جزئى و محدود

بر اساس این الگو، میان نهادهاى دینى و نهادهاى حکومتى جدایى وجود دارد. جدایى میان دین (با کلیّت آن) و حکومت (به معناى همه ابعاد عمومى و اجتماعى زندگى) را مى توان علمانیت فراگیر نامید. بر اساس الگوى علمانیت محدود، اخلاق همچنان مبنا و مرجع است. این نوع علمانیت، قلمرو وسیعى براى ارزشهاى مطلق انسانى و اخلاقى و حتى دینى وا مى نهد و در ابعاد کلّى و اهداف نهایى جامعه دخالتى ندارد.

تفصیل این الگوها و تبیین معانى نظرى موسوعة الیهود به قلم عبدالوهاب مسیرى در جلد اول آمده است.

سرویراستار در جایى دیگر، شکل گیرىِ ذهنیت و طرز تلقّى خود را مرهون متفکرانى چون سعید بسیونى، امیل جرج، محمد مصطفى بدوى، دیوید وایسر، ماکس وبر، زیگموند باومن، کارل مارکس، اسماعیل راجى الفاروقى، روژه گارودى و على عزت بگوویچ مى داند. با این همه، وى از ایمان به وحدانیت خدا و دو بعدى بودن کیان انسانى به عنوان مهمترین منبع الهام خود یاد مى کند.

در نگارش مدخلهاى دائرة المعارف یهود، نویسندگان زیادى همکارى کرده اند. برخى از اینان چون محمد حسنین هیکل، فهمى هویدى، یوسف زیدان، سعید فرید، عزمى بشاره، نظام برکات و خالد الحسن چهره هاى آشنایى هستند.

از امتیازات این دائرة المعارف، روزآمد بودن آن است. تهیه این دائرة المعارف از 25 سال پیش شروع شده، امّا مدخلهاى آن با توجه به داده هاى جدید و رویدادهاى تازه بارها بازنویسى شده است. نکته قابل توجه این است که همه مجلدات این دائرة المعارف در سال جارى میلادى (1999) انتشار یافته است.

بهره گیرى از دائرة المعارفهاى معروف یهودى از قبیل The Jewish Enc.، Judaica و The universal Jewish Enc. با توجه به نقاط ضعف آنها، از دیگر ویژگیهاى این دائرة المعارف به شمار مى رود. از نواقص موسوعة الیهود، ذکر نکردن فهرست منابع مورد استفاده در هر مدخل است; البته سرویراستار خود به این نکته توجه داشته و در دفاع از آن، به تکرارى بودن بسیارى از منابع مدخلها و نیز گستردگى منابع برخى از مدخلها، که ذکر آنها به چند برابر شدن حجم دائرة المعارف مى انجامید، استناد کرده است.

این دائرة المعارف بر خلاف معمول دائرة المعارفها بر اساس موضوعات تنظیم شده است و نه بر طبق حروف الفبا، هرچند در جلد هشتم فهرست الفبایى مطالب مجلّدات هفتگانه به عربى و انگلیسى آمده است. به علاوه در این جلد، مفاهیم و اصطلاحات اساسى به کار رفته در موسوعه نیز به وضوح تعریف و تبیین شده است و مهمترین رویدادهاى تاریخ بشرى عموماً و تاریخ فلسطین و یهودیان به طور خاص به ترتیب تاریخى ثبت شده است.

جلد هشتم همچنین حاوى فهرست تفصیلى مطالب هر جلد ـ و در ضمن آن، هر بخش، باب و مدخل ـ است. براى مزید اطلاع علاقه مندان، این فهرست ـ با حذف قسمتهاى کم اهمیّت ـ یادآورى مى شود:

جلد اول: چارچوب نظرى

بخش اول: مشکلات نظرى

1. مقدمه

برخى از نارساییهاى زبان تحلیلى عرب / موسوعه (دائرة المعارف) / دائرة المعارف یهودى / دائرة المعارف تحلیلى (نقدى)/ دائرة المعارفى با رویکرد جدید / بررسى یک مورد / سه الگوى بنیادین: وحدت گرایى، علمانیّت فراگیر و گروههاى به کار گرفته شده / الگوهاى سه گانه بنیادین: جدابودنِ ظاهرى و وحدت پنهانى / ساختار دائرة المعارف / حدود و ثغور دائرة المعارف

2. واژه ها: مرجعیت نهایى، مرجعیت فرارونده و پنهان / ارجاع و تحویل و...

3. شکست الگوى مادى در تفسیر واقعیت انسان

انسانِ فراتر و انسانِ فروتر / عقلانیت مادى و ناعقلانیت مادى / انسانِ انسانى (یا انسان ربانى)

بخش دوم: الگوها به عنوان ابزارى تحلیلى

1. الگوها: ویژگیها و شیوه ساخت و پرداخت

2. انواع الگوها

3. الگوى گزینشى و الگوى ترکیبى

بخش سوم: وحدت و یکپارچگى

1. وحدت وجود

2. وحدت گرایى یکپارچه و علمانیت فراگیر

بخش چهارم: علمانیت فراگیر

1. مشکلات تعریف علمانیت

علمانیت: بحث انگیز بودن تعریف / بحث انگیز بودن دو نوع علمانیت: جزئى و فراگیر / مشکلات تعریف علمانیت به عنوان جدایى دین از دولت / مشکلات تعریف علمانیت به عنوان مجموعه اى از افکار، عملکردها و برنامه هاى واضح و معین / مشکلات مفهوم علمانیت به عنوان اندیشه اى ثابت، ناپیوسته و الگویى.

2. مشکلات ناشى از آمیختگى قلمرو دلالت و اصطلاح علمانیت

3. الگوى تفسیرىِ ترکیبى و فراگیرِ علمانیت

ناکامى جامعه شناسى غربى در بسط الگوى ترکیبى و فراگیر علمانیت / به سوى الگوى تفسیرىِ ترکیبى و فراگیر / علمانیت: تعریفى برگرفته از بررسى مجموعه اى از اصطلاحات نزدیک به هم و داراى مفاد مشترک یا متداخل

7. دوگانگى انعطاف ناپذیر، سیّالیّت فراگیر و پساتجدّد

8. علمانیت فراگیر و امپریالیسم

9. علمانیت فراگیر: تاریخ اجمالى و تعریف

بخش پنجم: گروههاى به کار گرفته شده

عوامل پیدایش و بسط گروههاى به کار گرفته شده / برخى از مهمترین گروههاى به کار گرفته شده / گروههاى به کار گرفته شده و مزدبگیر / حکومت به کار گرفته شده / ویژگیهاى اصلى گروههاى به کار گرفته شده / گروههاى به کار گرفته شده و وحدتگرا و علمانىِ فراگیر

جلد دوم: گروههاى یهودى: مشکلات بحث انگیز

بخش اول: ماهیت یهود در زمان ها و مکان هاى مختلف

1. بحث انگیزى گوهر و سرشت یهودى

2. بحث انگیزى یکپارچگى یهودى و نفوذ یهودى

3. بحث انگیزى نبوغ فکرى و جنایت پیشگى در یهودیان

4. بحث انگیزى انزواطلبى و خصایص یهودى

5. تبعید و بازگشت یا هجرتهاى متعدد و گسترش جمعیت

بخش دوم: یهودیان یا گروههاى یهودى

1. گروههاى اصلى یهودى

2. گروههاى یهودىِ از بین رفته و حاشیه اى

3. بحث انگیزى هویت یهودى

4. یهودیان و گروههاى یهودى

5. بحث انگیزى آمار و عدد یهودیان

بخش سوم: یهودیان یا گروههاى به کار گرفته شده یهودى

1. گروههاى به کار گرفته شده یهودى

2. گروههاى به کار گرفته شده یهودىِ نظامى، اسکانى و اقتصادى

3. بردگان و یهودیان کاخ نشین

4. دیگر گروههاى به کار گرفته شده یهودى (در فحشا، طبابت، مترجمى و...)

بخش چهارم: دشمنى دیگران با یهود و یهودیت

1. بحث انگیزىِ همیشگى با یهود

2. برخى از نمودهاى مشخص یهودستیزى

3. دشمنى با یهود و جانبدارى از آنها

4. نسل کشى نازیها و تمدن نوین غربى

5. برخى از موارد بحث انگیز در نسل کشى یهودیان اروپا توسط نازیها

6. موارد بحث انگیز در همیارى گروههاى یهودى و نازیها

جلد سوم: گروههاى یهودى: تجدد و فرهنگ

بخش اول: تجدد

1. از تجدد تا پسا تجدد

2. علمانیت (و امپریالیسم) و یهودیت و اعضاى گروههاى یهودى

3. تجدد و اعضاى گروههاى یهودى

4. روشنفکرى یهودى

5. سرمایه دارى و گروههاى یهودى

6. سرمایه داران عضو گروههاى یهودى در جهان (به جز آمریکا)

7. سرمایه داران عضو گروههاى یهودى در آمریکا

8. سوسیالیسم و گروههاى یهودى

بخش دوم: فرهنگهاى گروههاى یهودى

2. آداب و رسوم گروههاى یهودى (پوشاک و خوراک)

3. هنرهاى تجسّمى و گروههاى یهودى

4. موارد بحث انگیز در موزه هاى یهود

5. موسیقى و رقص و گروههاى یهودى

6. طنز، کمدى و سینما و گروههاى یهودى

7. ادبیات یهودى و صهیونیستى

8. ادبیات مکتوب عبرى

9. ادبیات ییدیشى (نوعى لهجه آلمانى با آمیزه هایى از زبان عبرى)

10. زبانها و لهجه هاى گروههاى یهودى

11. اندیشمندانِ عضو گروههاى یهودى

12. فیلسوفانِ عضو گروههاى یهودى

13. جامعه شناسانِ عضو گروههاى یهودى

14. روانشناسانِ عضو گروههاى یهودى

15. تعلیم و تربیت در گروههاى یهودى و تعلیم و تربیت تا دوران جدید

16. تعلیم و تربیت نزد گروههاى یهودى در دوران جدید

جلد چهارم: گروههاى یهودى: تاریخ

1. موارد بحث انگیز در تاریخ یهودیت:

تاریخ یهود یا تاریخ گروههاى یهودى / تاریخ مقدس یا توراتى / نگرشهاى یهود به تاریخ / نگرش صهیونیسم به تاریخ / گذشته و آینده یهود / تقدیر و سرنوشت یهودى / تداوم یهود / تمرکز جغرافیایى یهود / معبد اول و دوم / مشترک المنافع یهودى / یوسیفوس / نحمان / هاینریش گرایتز / تویْن بى / تاریخ عبرانیها / تاریخ اقتصادى یهود / تاریخ اندیشه یا تمدن یا فرهنگ یهودى

2. قالبهاى خود مختارى

4. اقوام سامى: آشوریها و بابلیها

5. اقوام دیگر سامى: عاموریان/ ادومیان / عامونیان / موآبیان / آرامیان / سوریه / آرامیانِ دمشق / آرامیان نهرایم / کنعانیان / اقوام هفتگانه کنعانى و...

7. عبرانیها:

عبرانى ها: تاریخ / آپیرو(خاپیرو) / ابیرو ـ ابیرى(عبرى) / کوه سینا / شبه جزیره سینا / فلسطین / سرزمین کنعان / مملکت یهودا / بیت ایل / شکیم / جلعاد / سامرة / جلیل / غزه / طبریة / خلیل / صَفَد / اریحا / قدس و نامهاى آن / قدس و جایگاه آن در تلقى دین یهود / قدس و تاریخ آن / قدس و یهودى کردن آن / بیت المقدس / اورشلیم

8. دوره پدران: مرحله پاتریارکى / ابراهیم / اسماعیل/ اسحاق / عیسو / یعقوب / یوسف / موسى / هارون

9. نفوذ یا هجوم عبرانیها به کنعان:

یوشع بن نون / اسباط / قبایل دوازده گانه عبرى / روبین / شمعون / یسّاکار / زبولون / بنیامین / دان / نفتالى / جاد / آشیر / افرایم منسّه / لاویان / قبیله لاوى / قبیله یهودا

10. دوران داوران:

داور / روت / دبورا / جدعون / شمشون

11. پرستش در بنى اسرائیل:

قربانى ها / کهانت / کاهن اعظم / بعل / گوساله طلایى / ترافیم و ایفود / خیمه اجتماع / تابوت عهد (تابوت شهادت)

12. معبد و عبادت اصلى قربانى / جایگاه معبد در تلقى یهودى / معبد سلیمان / معبد هیرودیس / معبد دوم / معبد سوم / مراسم پرستش در معبد / قدس الاقداس / کوه معبد / حج / ویرانى معبد / تجدید بناى معبد دیوار ندبه / دیوار غربى / معبد اونیاس

13. کشور متحد عبرانى

شاهان و شاهنشاهى / شاؤول / یوناتان / داود / سلیمان

14. مملکت جنوبى و شمالى

مملکت جنوبى (یهودا) / مملکت شمالى (ییسرائل) / یَرُبُعام اول / رَحُبُعام / آسا / عمرى / آخاب و ایزابل / احزیا / یاهو / یوآش و...

15. تبعید آشورى و بابلى:

تبعید آشورى و بابلى / اسارت آشورى و بابلى / قبایل دهگانه مفقود اسرائیل / جدلیا

14. پارسها

پارسها (مادها، هخامنشیان و ساسانیان) / آیین زرتشت / کورش کبیر / داریوش اول، هوخشتره / خشایارشاه / اِستر / نحمیا / عزرا

15. یونانیها

یونانیها (سلوکیان) / اسکندریه / هلنیسم / اسکندر مقدونى / آنتیوخوس چهارم / مکابیان / خاندان حشمونى / یوحنا هیرکانوس اول / ارسطو پولس اول / الکساندر یانایوس / سالومى الکساندر / هیرکانوس دوم / ارسطو پولس دوم / آنتى جونوس دوم / ارسطو پولس سوم

16. رومى ها

تیتوس / تراژان / آدریان / حاکمان رومى / ژولیوس الکساندر / اتینوس / مالیات یهودى / انتى پاتر / هیرودیس / قسطنطین اول

17. شورشهاى یهودى بر ضد سلوکیان و رومیان

بخش دوم: تاریخ گروههاى یهودى در جهان اسلام

1. خاور نزدیک در گذشته و پس از گسترش اسلام

خاور غربى پیش و پس از اسلام / اهل ذمه در اسلام / جهان اسلام از زمان گسترش اسلام تا سقوط بغداد به دست مغول

2. اسپانیاى اسلامى (اندلس)

3. دولت عثمانى و دولت ایران پس از اسلام

حمایت از یهود / ایران از زمان حاکمیت خاندان صفوى تا زمان حاضر

4. جهان عرب از قرن نوزدهم

گروههاى یهودى در جهان عرب از نیمه قرن نوزدهم: آمار / شگرد مهاجرت / تقسیمات دینى و نژادى / تحول یافتن به عامل اسکانى

بخش سوم: تاریخ گروههاى یهودى در کشورهاى غربى (بویژه در دوران جدید)

1. زمین دارى در غرب و ریشه هاى قضیه یهود:

قرون وسطى/ پیمانها، امتیازات و پشتیبانى / حق برده گیرى یهود / انجمنهاى سرّى یهود / مرگ سیاه

3. امپراتورى بیزانس مسیحى و اسپانیاى مسیحى

4. فرانسه: از قرون وسطى تا انقلاب فرانسه / از انقلاب تا کنون

5. انگلستان: از قرون وسطى تا رنسانس / از رنسانس تا کنون

6. آلمان: از قرون وسطى تا رنسانس / از رنسانس تا کنون / بیسمارک

7. اتریش، هلند و ایتالیا

8. لهستان قبل از تجزیه (پیدایش یهودیان ییدیشى): یهودیان شرقى اروپا / لهستان تا قرن شانزدهم / برجستگان لهستانى (شلاختا) / معبد یا قلعه

9. لهستان از زمان تجزیه تا کنون

10. روسیه تزارى تا سال 1855: روسیه از قرن نهم میلادى تا اولین تجزیه لهستان / روسیه از تجزیه لهستان تا سال 1855 / الکساندر اول / نیکولاى اول / شهرکهاى یهودى در روسیه

11. روسیه تزارى تا انقلاب: روسیه از 1855 تا 1881 / تجدّد در روسیه تزارى / الکساندر دوم / روسیه از 1881 تا انقلاب بلشویکى / الکساندر سوم / نیکولاى دوم / قوانین ماه مه

12. اتحاد شوروى: از سال 1917 تا جنگ جهانى دوم / از جنگ جهانى دوم تا زمان حاضر

13. یهودان ییدیشى در اوکراین، رومانى و مجارستان

14. آمریکاى لاتین: گروههاى یهودى در آمریکاى لاتین: ویژگیهاى اساسى جمعیتى هویّت کارکردها اتخاذ وطن در آرژانتین رابطه با برگزیدگان حکومتى / نگاهى مقایسه اى به گروههاى یهودى در آمریکاى لاتین و ایالات متحده آمریکا

15. آفریقاى جنوبى، کانادا، استرالیا و زلاندنو

16. ایالات متحده تا نیمه قرن نوزدهم: دوره استعمار / مرحله اول آلمانى / مرحله دوم آلمانى

17. ایالات متحده از نیمه قرن نوزدهم تا 1971: آغاز دوره ییدیشى / پایان دوره ییدیشى و پیدایش یهودیان آمریکایى / یهودیان جدید یا آمریکاییهاى یهودى

18. یهودیان جدید یا آمریکاییهاى یهود در زمان حاضر: آمار و ویژگیهاى اصلى جمعیتى / کارکردها / ادغام دینى و فرهنگى (آمریکایى شدن یهودیان جدید) / یهودیان جدید و صهیونیسم / رابطه جامعه یهودى در ایالات متحده با سیاهان آمریکا / تشکیلات و انجمنهاى یهودى

جلد پنجم: یهودیت: مفاهیم و فرقه ها

بخش اول: یهودیت: برخى از ابعاد بحث انگیز

1. بحث انگیزى ترکیب و تراکم جغرافیایى و شریعت شفاهى

2. بحث انگیزى وحدت گرایى یهودى

3. بحث انگیزى رابطه آیین غنوصى (عرفان) و یهودیّت

4. بحث انگیزى رابطه یهودیت و صهیونیسم

بخش دوم: مفاهیم و باورهاى اساسى یهودیّت

1. خدا

برداشت یهود از خدا / توحید / اسماء خدا / تقدیس اسم / ایل / یهوه / الوهیم / ادوناى / شدّاى

2. قوم برگزیده

قوم مقدس / بازماندگان شایسته / کنیسه ییسرائل / عهد و پیمان

3. سرزمین

صهیون / سرزمین مقدس / ارض موعود / حرمت زندگى انسان یهودى

4. کتابهاى مقدس دینى

عهد قدیم / تورات / کتاب / سفر / اِصحاح / اسفار پنجگانه موسى / تاناخ / کتاب مقدس / مزوزا / ترگوم / وولگات / پشیطا / ترجمه سبعینیّه / سفر پیدایش / سفر خروج / سفر لاویان / سفر اعداد / سفر تثنیه / وصیتهاى دهگانه / کتاب ایوب / کتاب امثال / کتاب جامعه / کتاب مزامیر / کتاب غزل غزلها / کتاب مراثى / تفسیر عهد قدیم / نقد عهد قدیم / کتابهاى مستور (اپوکریفا) / کتابهاى منسوب / دست نوشته هاى بحرالمیت

5. پیامبران و نبوّت

سموئیل / الیاس / یونس / هوشع / اشعیاء / میکا / عاموس / ناحوم / صفنیا / ارمیا / حبقّوق / دانیال / حزقیال / حجّى / زکریا / ملاکى / عوبدیا / یوئیل

6. یهودیت حاخامى (تلمودى)

یهودیت ربّانى / یهودیت بنیادگرا / یهودیت کلاسیک / تلمود: تاریخ / بخشهاى تلمود / موضوعات اساسى تلمود / ویژگیهاى اساسى تلمود / تلمود و اعضاى گروههاى یهودى / کتابهاى تفسیر (میدراش) / میشنا / گمارا / تشریع / هلاخا/ تفسیرهاى اسطوره اى اگادا / فتاوى / قواعد تکمیلى / عرفها / تصمیمات / پیلپول / برایتا/ توسفتا / شولحان آروخ

7. فقیهان (حاخامها)

کاتبان (سوفریم) / زوگوت / معلمان میشنا (تنائیم) / هیلل اول / شماى / یوحنّابن زکاى / گملئیل دوم / عقیبا بن یوسف / یهودا هنّاسى / الیشع بن ابویاه / شارحان (امورائیم) / آشى / مفسران / فقیهان (گائون ها) / سعید بن یوسف فیومى (گائون سعدیا) / صاحبان شروح اضافى (توسافوت) / گرشوم بن یهودا / موسى بن نحمان / بن گرشون / و...

8. قبالا

تصوف یهودى / تاریخ قبالا / عوامل نفوذ مردمى قبالا و حاکمیت آن بر تلقى و ذهنیت دینى یهود / عوامل کاهش نفوذ قبالا / موضوعات اساسى قبالا و ساختار اندیشه هاى آن / بحیر / تجلّیهاى نورانى دهگانه (سفیروت) / یکى شدن با خدا / تفسیرهاى عددى (گماتریا) / تجلى مونث خدا (شخینا) / مراحل هستى

9. قبالاى زوهرى و قبالاى لوریانى

زوهر / قبالاى نبوى / ابراهیم ابو العافیه / شراره هاى الهى / اصلاح خللهاى هستى (تیّقون) / اسحاق لوریا / حییم ویطال / یوسف بن طبول / آدولف گلینک و...

10. سحر و قبالاى مسیحى

گولَم / نوستراداموس / ساموئل فولک / فلافیوس میترادیتس / پاولوس ریسیوس

11. شعایر دینى

اوامر و نواهى / سفارشها / ختان / سنّ بلوغ / موى صورت (ریش) / غذا و قوانین خاص آن در یهودیت / غذاى شرعى / ذبح شرعى / سبت / دعاى شروع سبت / دعاى پایان سبت / روزه / روزه روز دهم

12. معبد یهودى

لوحه هاى شریعت (عهد و شهادت) / تابوت / طومارهاى شریعت / طومارهاى پنجگانه / مگیلوت / شمعدان (مینورا)

13. حاخام (رهبر دینى گروه یهودى)

رَبّى / راباى / ربّانیها / حَبرها / مرتّل (مرثیه خوان) / واعظ

14. نمازها و دعاها

نمازهاى یهودى / دعاها (مناجات و لعن) / لعنها / شِمَع / دعاهاى هجده گانه / نماز پایانى / نماز نافله / دعا براى حکومت / خواندن تورات / نذرها / تسبیحها / نمازنامه هاى یهودى / نمازنامه هاى عید / وضو / نصاب شرعى / شال نماز (طالیت)...

15. غیر یهودیها و مسأله طهارت

گوییم / شیکسا (زن غیر یهودى) / شریعت نوح / اختلاط ممنوع میان گیاهان و حیوانات / طهارت و نجاست / گاو کوچک قرمز / غسل

16. خانواده

زن یهودى / جنسیت / زنا / ازدواج / سند ازدواج / ازدواج بیوگان / طلاق شرعى / طفل نامشروع

17. تقویم یهودى

18. اعیاد یهودى

عیدهاى بزرگ / عید آغاز سال یهودى / سوکوت / سوکاه / عید کیپور / روز مغفرت / عید فصح / نان فطیر / کتاب مراسم عید فصح / عید استقلال / روز یادبود / عید هفته ها / سال یوبیل و...

19. اندیشه آخرت

آخرت یا عالم دیگر / روز واپسین / روز خدا / روز حساب / انگیزش مردگان / تناسخ جانها / جاودانگى روح / مرگ / خودکشى / دفن و مدفنها / تشریح / کیفر و پاداش / بهشت / سرزمین مردگان / جهنم / فرشتگان / کرّوبیان / جن و شیطان / عزرائیل

20. مسیحا و مسیحاگروى

ابوعیسى اصفهانى / یودگان / داودالرّائى و...

بخش سوم: فرقه هاى یهودى

1. فرقه هاى دینى یهود (تا قرن اول میلادى)

اختلافات دینى / بحران یهودیت / سامریها / فریسیان / صدوقیان / غیوران / فقیران / مغاریان / پرستشگران خداى یگانه

2. یهودیت و اسلام

اسلامى کردن یهودیت و یهودى کردن اسلام / عنان بن داود / بنیامین بن موسى نهاوندى / ابویوسف یعقوب / اسرائیلیات / عبدالله بن سبا / کعب الاحبار / ساموئیل بن عباس

3. یهودیت و مسیحیت

مسیحى کردن یهودیت / پسر خدا / مسیح (عیسى بن مریم) / یهودى کردن مسیحیّت / میراث یهودى ـ مسیحى / ارتداد (به ویژه مسیحى شدن) / بشارت به یهودیّت / یهودى شدن و یهودى کردن / جرج جوردن

4. حسیدیسم

حسید / تاریخ حسیدیسم / حسیدیسم و حلولیّت / صِدّیق / خانواده ها، گروهها و جنبشهاى حسیدیسم / مخالفان / تأثیر حسیدیسم در تلقى و ذهنیت یهودیت معاصر / حسیدیسم و صهیونیسم و...

5. یهودیت اصلاح گرا

تاریخ اصلاح طلبى / اندیشه هاى دینى اصلاح طلبان / یهودیّت پیشرو / یهودیّت لیبرال / کنگره هاى حاخامى / کنگره مرکزى حاخامهاى آمریکایى / پژوهشکده دینى یهود / انجمن جهانى یهودیان پیشرو / دیوید فراید لاندر و...

6. یهودیّت بنیادگرا

تاریخ یهودیت بنیادگرا / اندیشه هاى دینى یهودیت بنیادگرا / اتحادیه حاخامهاى بنیادگرا در آمریکا و کانادا / شوراى حاخامى در آمریکا / یهودیت بنیادگرا و صهیونیسم / سامسون هیرش و...

7. یهودیان محافظه کار

تاریخ یهودیان محافظه کار / اندیشه هاى دینى / یهودیت تاریخى / انجمن یهودیان سنّتى / ماسورتى / معبدِ متّحد آمریکا / دانشکده یهودى الهیات / انجمن آمریکایى حاخامها / یهودیت محافظه کار و صهیونیسم / شوراى معابد در آمریکا / اسحاق لیزرو...

8. تجدّد و علمانیت در یهودیت

9. یهودیت و اعضاى گروههاى یهودى و پساتجدّد

همکارى یهودیت و اعضاى گروههاى یهودى و پساتجدد / هرمنوتیک یهودى / ساز و کارهاى هرمنوتیک / هرمنوتیک و روشنفکران یهود / برخى از اصطلاحات پساتجدّد و رابطه آنها با یهودیت و اعضاى گروههاى یهودى و ...

10. یهودیت میان الهیات مرگ خدا و الهیات آزادى بخش

یهودیت در دوران پساتجدد / الهیات جاودانگى / اِتى هلسوم و...

11. عبادتهاى جدید

در مغرب زمین / فراماسونرى: تاریخ و افکار / فراماسونرى و یهودیت و گروههاى یهودى / افرایم هرشفیلد / بهائیت / گروه تمدن اخلاقى / یهودیت فمینیست / انحراف جنسى / غذاى یهودى / بازیهاى توراتى

جلد ششم: صهیونیسم

بخش اول: نقاط بحث انگیز و موضوعات اساسى

1. تعریف صهیونیسم

2. جریانات صهیونیستى

3. قرارداد صامت ]بى سر و صدا[ میان تمدن غرب و جنبش صهیونیسم

4. اجرایى کردن قرارداد

5. صهیونیسم و علمانیت فراگیر

6. زبان فریبکارانه صهیونیسم

بخش دوم: تاریخ صهیونیسم

1. اولین برنامه ریزیهاى صهیونیسم: هجوم صلیبى ها

2. صهیونیسم غیر یهود (مسیحى)

3. صهیونیسم غیر یهود (علمانى)

4. صهیونیسمِ جویاى وطن

5. مؤسسات اسکانى

6. صهیونیسمِ اسکانى

7. تئودور هرتصل

8. صهیونیسمِ سیاسى

9. صهیونیسمِ عام

10. صهیونیسمِ کارگرى

11. صهیونیسمِ قومى ـ دینى

12. صهیونیسمِ قومى علمانى

13. صهیونیسمِ جغرافیایى

14. حکومت دو قومیّتى

بخش سوم

1. سازمان جهانى صهیونیسم

2. لابى یهودى و صهیونیستى ]گروههاى فشار صهیونیستى[

3. جنبش صهیونیستى در ایالات متحده

4. صهیونیسم و جمع آورى تبرّعات

بخش چهارم: صهیونیسم و گروههاى یهودى

1. موضع صهیونیسم و اسرائیل نسبت به گروههاى یهودى در جهان

2. موضع گروههاى یهودى نسبت به صهیونیسم

3. مخالفت یهودیان با صهیونیسم

4. شخصیتها و سازمانهاى یهودى مخالف صهیونیسم

جلد هفتم: اسرائیل وطنِ آرمانى صهیونیسم

بخش اول: نقاط بحث انگیزِ روند عادى سازى و حکومت به کار گرفته شده

1. بحث انگیزى روند عادى سازى

2. حکومت به کار گرفته شده صهیونیستى

بخش دوم: حکومت اسکانى

1. استعمار اسکانى صهیونیستى

2. جایگیر و ماندگار بودن استعمار صهیونیستى

3. کوچانیدن و کوچیدن یهودیها

4. کوچ یهودیان شوروى

بخش سوم: نژادپرستى و تروریسم صهیونیستى

1. نژادپرستى صهیونیسم

2. تروریسم صهیونیستى ـ اسرائیلى تا سال 1948

3. تروریسم صهیونیستى ـ اسرائیلى از سال 1948

بخش چهارم: نظام اسکانى صهیونیستى

1. اسکان و اقتصاد

2. توسعه جغرافیایى یا تسلط اقتصادى

3. نظام سیاسى اسرائیل

4. نظریه امنیت

بخش پنجم: بحران صهیونیسم و مشکل اسرائیل

1.بحران صهیونیسم

2. واکنش صهیونیسم ـ اسرائیل در برابر بحران

3. مشکل اسرائیل و وحدت گرایى صهیونیستى

4. مشکل فلسطین