معرفى دانش نامه «نهضت اصلاح دینى» آکسفورد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده


به جرئت مى توان «نهضت اصلاح دینى»[1] را در قرن شانزدهم میلادى، در مغرب زمین، مهم ترین تحول در سراسر تاریخ مسیحیت دانست که هم جهان مسیحیت را به شدت دگرگون کرد و هم حیات دینى، سیاسى و اجتماعى اروپا و فراتر از آن را بسیار تحت تأثیر خود قرار داد. با نگاهى کوتاه و گذرا به تاریخ اروپا نشان مى دهد که کلیسا، به ویژه در مسند پاپى، در طول بیش از ده قرن نقش بسیار مهمى در روند تحولات دینى و سیاسى آن داشته است، تا جایى که گاه این موضوع تا سر حد عزل وتوبیخ امپراتور نیز مى رسید و در یک کلام، کلیسا در رأس هرم قدرت سیاسى و مرجعیت دینى قرار داشت. ولى سوء استفاده از قدرت و ثروتِ روزافزونِ کلیسا و آلوده شدن اصحاب آن به مفاسد مالى و اخلاقى و رواج مسایل خرافى، وجهه و منزلت کلیسا را به عنوان نیروى مقتدر و برتر معنوى و سیاسى در هم شکست و فریاد اصلاح طلبى که از اعماق دل و جان مسیحیان ستم کشیده برخاسته بود، در سراسر اروپا طنین افکن شد، طرفه آن که منادیان و پیش کسوتان این مبارزه نیز از درون همان کلیساها سر بر آوردند.

موج اصلاح طلبى دینى در غرب در قرن شانزدهم پدیده اى بى سابقه و فاقد پشتوانه نبود; زیرا کلیساى قرون وسطا نیز شاهد جریان هاى اصلاح طلبانه اى به رهبرى شخصیت هایى چون فرانسیس قدیس، پیتر والدو، جان هاوس و جان ویکلیف بود و درهمان سده شانزدهم نیز اراسموس روتردامى، محقق برجسته اومانیست، یکى از پرچمداران جدى جریان اصلاح طلبى کاتولیکى بود که بر مبازره با سوء استفاده هاى اخلاقى و رواج خرافات تاکید مىورزید. اما به طور رسمى، اولین جرقه هاى نهضت اصلاح دینى در جهان غرب به دست مارتین لوتر ـ که خود نیز کشیش بود ـ و به هنگامى رخ داد که او در سال 1517 میلادى مواد اصلاحى 95 گانه خود را بر در کلیساى ویتنبرگ نصب کرد. محور انتقادات لوتر در این مواد، مبارزه باسوء استفاده هاى کلیسا، همچون فروش آمرزش نامه ها و نیز فساد روحانیون و کشیشان بود;[2] اما با گذشت زمان، بر ابعاد و اهداف نهضت و موضوعات نیازمند به اصلاح افزوده شد.

با وجود آن که نکته ها و پیشنهادهاى لوتر در اعلامیّه معروف خود براى جلب نظر اهالى محل بود، لیکن محتواى آن در سراسر آلمان و فراتر از آن جنجالى به پاکرد و طولى نکشید که بحث و جدل بر سرمطالب آن، در سراسر آلمان بالا گرفت. عده اى با محتواى اعلامیه موافق و عده اى نیز مخالف بودند، ولى منازعه آن چنان جدى بود که لوتر مجبور شد براى دفاع از نظرات خود، به کتاب مقدس متوسل شود.

به طور کلى، لوتر معتقد بود که آنچه او را از سایر اصلاحگران پیشین متمایز مى سازد، آن است که آنها صرفاً به مبارزه با مفاسد و سوء استفاده هاى کلیسا پرداختند، اما او به جاى مبارزه با معلول، به مبارزه با علت یعنى ریشه هاى اعتقادى و الهیاتى این معضل، همچون آموزه رستگارى و آموزه فیض مى پردازد.

به هر حال روند تحولات و نیاز به انجام اصلاحات آن چنان ضرورى، جدى و شتابان بود که حتى اگر لوتر نیز بدان اقدام نمى کرد، کسان دیگرى این بار را به دوش مى کشیدند. اما کلیسا به جاى تلاش در جهت جبران مافات و چاره جویى و حلّ مشکل، به مبارزه با اصلاح طلبان و محکوم ساختن آنها پرداخت. در اینجا تذکر این مطلب نیز خالى از فایده نیست که اصطلاح «نهضت اصلاح دینى» یا Reformation، که موضوع کتابى است که در پى معرفى آنیم، به معانى مختلفى به کار مى رود. این اصطلاح در مفهوم عام خود شامل چهار جنبش لوتریسم[3] کالوینیسم،[4] یا کلیساى اصلاح شده، اصلاح گرایى افراطى[5] یا آناباپتیسم، و ضد اصلاح گرایى[6] یا اصلاح گرایى کاتولیکى مى شود، اما گاهى تنها در سه معناى نخست به کار مى رود و نهضت اصلاح گرایى کاتولیکى را در شمار آن نمى آورند.

همچنین در بسیارى از آثار تحقیقى، این اصطلاح براى اشاره به دو جریان نخستین یعنى لوتریسم و کالوینیسم به کار مى رود.

دانش نامه نهضت اصلاح دینى اثر ارجمندى است که با همت و تلاش بیش از چهارصد تن از متخصصان و پژوهشگران این دوره طى سال هاى 1989 تا 1996 فراهم آمده و انتشارات دانشگاه آکسفورد، در سال 1996، در آمریکا آن را منتشر کرده است.

این مجموعه تحقیقى در چهار مجلد بزرگ و حدود دو هزار صفحه، در بر گیرنده هزار و دویست مقاله و داراى حدوداً دو میلیون کلمه است.

ویراستاران آن عموماً آمریکایى اند، اما محققانى از سایر کشورها مانند انگلستان، نروژ، مجارستان، هلند، دانمارک، ایتالیا، فنلاند، لهستان و استرالیا در تهیه آن سهیم بوده اند.

ترتیب مدخل ها بر اساس حروف الفباست. در تدوین مقالات سعى شده است حجم مدخل ها با یکدیگر متناسب باشد. از باب نمونه مى توان از دو مدخل Calvinism و Anglicanism نام برد.

پدیدآورندگان این اثر، آن گونه که در مقدمه این دانش نامه ذکر کرده اند، کوشیده اند تا به گونه اى منصفانه، به بررسى حوادث و رخدادهاى این نهضت در قرن شانزدهم و نیز معرفى شخصیت هاى ذى نفوذ آن بپردازند; بدین جهت، تلاش شده است که با توجه به بینش ها و نگرش هاى تازه اى که در قرن بیستم در تجزیه و تحلیل این نهضت مطرح شده ـ که متفاوت از تجزیه و تحلیل هاى پیشین است ـ و با در نظر گرفتن تعریفى جامع و فراگیر از این نهضت، کلیه پدیده ها و تحولات دینى و نیز تحولات اجتماعى مرتبط با آن را بررسى کنند. از از این رو، دامنه پژوهش را نه به نهضت اصلاح گرایى پروتستانى منحصر کرده اند و نه به حدود جغرافیایى آلمان، و در نتیجه به جریان اصلاح گرایى به معناى عام آن در محدوده وسیع جغرافیایى آلمان، سوئیس، انگلستان و ایتالیا توجه کرده اند.

در پایان این دانش نامه، ضمیمه هاى سودمندى به ترتیب ذیل ذکر شده است:

ــ نقشه هاى جغرافیایى در ارتباط با مهم ترین تحولات این نهضت و تحولات وابسته به آن;

ــ فهرست اسامى نویسندگان، همراه بامعرفى اجمالى و عناوین مقالات آنان;

ــ تقسیم بندى موضوعى کلیه مدخل ها در ده مقوله کلى: حوادث تاریخى، گروه ها و جنبش هاى دینى، نهادهاى کلیسایى، اعتقادنامه ها و متون، الهیات، تاریخ اجتماعى، دین مردمى، بیوگرافى ها، مطالعات در باب نهضت اصلاح دینى; براى مثال خواننده مى تواند با نگاهى به بخش دوم این ضمیمه، ازعناوین تمامى مقالات مربوط به حوادث تاریخى این دوره و با نگاهى به بخش نهم از کلیه عناوین مقالات مربوط به معرفى افراد و شخصیت ها آگاهى یابد.

از دیگر نکات قابل توجه در این دانش نامه، کتاب شناسى هاى مذکور در پایان تمامى مقالات است. نویسنده هر مقاله، در پایان آن، خواننده را با مشخصات کامل کتاب شناختى منابع مربوط به آن مدخل آشنا مى کند، و جالب این که در بسیارى از مقالات، این منابع به دو بخش تقسیم شده اند: منابع اولیه (Primary Sources) و منابع ثانویه (Secondary Sources).

در پایان این نوشته، براى آگاهى خوانندگان از محتواى این دانش نامه به معرفى اجمالى پاره اى از مدخل هاى آن مى پردازیم:

هنر[7]: دیدگاه هاى نهضت اصلاح دینى درباره هنر، هنر در دوره اولیه این نهضت، دیدگاه کلیساى کاتولیک در این باره.

کتاب مقدس[8]: حاوى چهار مقاله مفصّل در بررسى تفسیر و هرمنوتیک کتاب مقدس و تحولاتى که در قرن شانزدهم دراین زمینه پدید آمد، چاپ ها و ترجمه هاى جدید کتاب مقدس در این دوره و اهمیت دینى اجتماعى آن در نهضت اصلاح دینى و سرانجام مرورى بر شروح و تفاسیر کتاب مقدس در این دوره.

مارتین بوکر[9]: عالم الهیات و سازمان دهنده کلیسا، بیشتر در شمال آلمان.

هاینریش بولینگر[10]: عالم الهیات و اصلاح طلب سوئیسى.

جان کالوین[11]: عالم الهیات و اصلاح طلب فرانسوى در آلمان که آیین کالوینى منسوب به اوست.

دانشگاه کمبریج[12]: این دانشگاه در مقایسه با سایر مراکز آموزش عالى در انگلستان، همچون دانشگاه آکسفورد و لندن، سهم زیادى در نهضت اصلاح دینى داشت.

کاپیتالیسم[13]: به عقیده بسیارى از محققان، از جمله کارل مارکس، کاپیتالیسم امروزین در قرن شانزدهم پابه جهان گذارد. در این مقاله به بررسى این موضوع پرداخته مى شود.

نهضت اصلاح گرایى کاتولیکى[14]: در این مدخل به بررسى تحولاتى پرداخته مى شود که سرانجام کلیساى کاتولیکى روم پس ازگذشت زمانى طولانى بدان تن داد.

مسیح شناسى[15]: بررسى شخصیت حضرت مسیح به ویژه جنبه بشرى و الوهى آن حضرت و معرفى منابع فراوانى در این باب.

کلیسا[16]: کلیسا به معانى مختلفى به کار مى رود که عبارت اند از: الف) جامعه مسیحیان ـ همانند کلمه امت در فرهنگ اسلامى; ب) ساختمانى که آیین هاى عبادى مسیحیت در آن انجام مى شود; و ج) تشکیلاتى که زندگى و فعالیت هاى جامعه مسیحى راتنظیم مى کند.[17] در این مقاله مسبوط، مسائل بسیارى چون ماهیت کلیسا و مرجعیت دینى، نشانه هاى کلیسا، اجراى صحیح آیین هاى مقدس، تفسیر صحیح کتاب مقدس، نقش سنت، رابطه کلیسا و دولت و سلسله مراتب کلیسایى بررسى شده است.

کشیش[18]: عمده ترین هدف نهضت اصلاح دینى، تعریف جایگاه کشیش و مبارزه با مفاسد کشیشان بود.

مرگ[19]: نهضت اصلاح دینى، حیات دینى و آداب مذهبى رایج در اواخر قرون وسطا را به شدت متحول کرد و نگرش مسیحیت نسبت به مرگ را تحت تأثیر قرار داد.

تعلیم و تربیت[20]: بررسى تأثیر متقابل تعلیم و تربیت با نهضت اصلاح دینى و نیز تحقیق درباره وضعیت تعلیم و تربیت در اواخر قرون وسطا، جایگاه تعلیم و تربیت نزد اصلاحگران، بررسى وضعیت تعلیم و تربیت در اسپانیا، ایتالیا، فرانسه و... .

عشاى ربانى[21]: هیچ یک از موضوعات مهم مورد بحث در دوره نهضت اصلاح دینى، حتى موضوع نجات به واسطه ایمان[22]، نتوانست ازگرمى بحث درباره ماهیت نان و شراب در آیین عشاى ربانى (و تبدیل آن به جسم و خون مسیح) بکاهد یا همپایه آن شود. در این مدخل به تفصیل به بررسى جوانب این موضوع پرداخته مى شود.

ایمان[23]: با توجه به اهمیت و جایگاه ایمان در مسیحیت، اصلاحگران کوشیدند تا با توجه به کتاب مقدس، ایمان رامعنى کنند و لذا معناى رسمى و سنتى آن را دگرگون کردند; و این موضوعى بود که مخالفان کاتولیک آنها هرگز آن را نپذیرفتند.

تبرئه[24]: این اندیشه یکى از اندیشه هاى کلیدى بود که در نهضت اصلاح دینى بسیار بدان توجه شد. در این مقاله به تفصیل درباره موضوع به خصوص از دیدگاه لوتر، اصلاحگران افراطى، اصلاحگران کاتولیک و نیز شوراى ترانت (13 ژانویه 1546) و سایر موضوعات مرتبط با آن بحث شده است

یهود[25]: در این مقاله به بررسى وضعیت یهودیان در آستانه نهضت اصلاح دینى پرداخته شده است که در آن عصر به دو گروه بزرگ تقسیم شده بودند: یهودیان اسپانیایى زبان[26] و یهودیان اشکنازى آلمانى زبان که بیشتر در شمال اروپا ساکن بودند. همچنین موضوع اخراج یهودیان از اسپانیا در سال 1492 و شبیه آن در مقیاسى کوچک تر، در میان اشکنازى ها که ناشى ازتعقیب و آزار آنها در امپراتورى روم مقدس در دهه هاى آخر قرن پانزدهم بود.

شریعت[27]: این مدخل در برگیرنده سه مقاله در توصیف نقش و کارکرد شریعت و تحول آن در قرن شانزدهم است و مطالبى چون برداشت  الهیاتى از شریعت، حقوق رومى، قوانین حاکم برکلیساو تأملات اصلاحگران درباره شریعت را مورد بحث قرار داده است.

زبان لاتینى[28]: در سراسرقرون وسطا، زبان رسمى مراکز علمى و دانشگاهى و کلیساها، زبان لاتینى بود. همچنین آیین مهم عشاى ربانى نیز به همین زبان برپا مى شد و نسخه رسمى کتاب مقدس یاترجمه وولگات نیز به این زبان بود.

مارتین لوتر[29]: مصلح دینى آلمان و بنیانگذار نهضت پروتستان; در این مقاله ادوار مختلف زندگى لوتر مورد بررسى قرار گرفته است.

ازدواج[30]: هر چند در نهضت اصلاح دینى، تعریف متعارف و رایج ازدواج تغییر نکرد، امااصلاح ازدواج بدون تردید یکى از ابتکارات بنیادى و بسیار مشهور بود. اصلاحگران با نفى مفاهیم پذیرفته شده کاتولیکى درباره ترک ازدواج و برتر بودن زندگى مجردانه به لحاظ معنوى، برداشت جدیدى از ازدواج را مطرح کردند. در این مقاله به تفصیل درباره این موضوع بحث شده است.

موسیقى[31]: در میان هنرهاى مختلف، هنر موسیقى نزد بیشتر اصلاحگران جایگاه ویژه اى داشت و باتوجه به کارکردهاى آن در آیین هاى عبادى، هدف نقد، تأیید و اصلاح قرار گرفت. در این مقاله به مطالب یاد شده پرداخته شده است.

عرفان[32]: بررسى گونه هاى مختلف عرفان و رازورزى که در پایان دوره قرون وسطا پدید آمده بود.

همچنین مدخل هایى چون: خانواده[33]، اعیاد مذهبى در مسیحیت[34]، تقدیر ازلى[35]، پروتستانتیزم[36]، برزخ[37]، اصلاح گرایى افراطى، آیین هاى مقدس[38]، حکمت مدرسى[39] و زنان[40].


 

در تهیه این مقاله، علاوه بر مقدمه دانش نامه، از این منابع نیز استفاده شده است:

1. The New Encyclopedia Britannica, Vol. 9.

2. L. Reese, William (ed): Dictionary of Philosophy and Religion, New Jersey, Humanties Press International, Inc.

3. الدر، جان: تاریخ اصلاحات کلیسا، تهران، انتشارات نور جهان، 1326 / 1947.

4. دورانت، ویل: تاریخ تمدن، ترجمه فریدون بدره اى، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، چاپ دوم، 1368، ج 6.

5. میشل، توماس: کلام مسیحى، ترجمه حسین توفیقى، قم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1377.



[1]. Reformation

[2]. پاره اى از مواد اصلاحى چنین است:

               «پاپ فقط این اختیار را دارد که مجازاتى راکه خودش وضع کرده ببخشد. در مسایل مربوط به تصفیه و تزکیه و بخشش از گناه، عموماً اختیارات پاپ مانند اختیاراتى است که یک نفر کشیش در حوزه قدرت و مأموریت خود و هر شبانى درحوزه روحانیت خود داراست. کسانى که مى گویند روح از آتشِ تصفیه زمانى خلاص مى شود که پول در صندوق ریخته شود، فکر انسانى راتعلیم مى دهند. کسانى که باور مى کنند که به وسیله نامه هاى برائت و بخشایش، به نجات خودشان مطمئن مى گردند تا ابد با معلمینشان محکوم خواهند بود. مسیحیان باید بدانند که آن کسى که به مردمان فقیر دستگیرى و اعانت مى کند یا قرض مى دهد، به مراتب ثواب بیشترى مى کند تا خریدن نامه برائت و بخشایش. مردم مى پرسند که اگر پاپ این اختیار و توانایى را دارد پس چرا از راه مقدس ترین احسان ها و ضرورت، ارواح را از قید شکنجه و آزار و آتش تصفیه خانه خلاص نمى کند؟ چرا پاپ... که از ثروتمندترین ثروتمندان جهان است، از ثروت هاى خود براى ساختمان کلیساى سن پطر استفاده نمى کند؟ چرا نامه هایى را که مدتى پیش صادر کرده، از درجه اعتبار ساقط کرده است؟ در صورتى که نامه هاى مذکور همه از حیث اثر و خاصیت باید یکسان باشند.» (جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، تهران، انتشارات نور جهان، 1326، ص 98).

[3]. Lutheranism

[4]. Calvinism

[5]. Radical Reformation

[6]. Counter - Reformation

[7]. ART

[8]. BIBlE

[9]. BUCER , MARTIN

[10]. BULINGER , HEINRICH (1504 - 1575)}

[11]. CALVIN , JOHN

[12]. CAMBRIDGE , UNIVERSITG OF

[13]. CAPITALLSM

[14]. CAPITALISM

[15]. CHRISTOLOGY

[16]. CHURCH

[17] - کلام مسیحى، ص 65.

[18]. CLEARGY

[19]. DEATH

[20]. EDUCATION

[21]. EUCHARIST

[22]. justification by faith

[23]. FAITH

[24]. justification

[25]. JEWS

[26]. Sephardim

[27]. LAW

[28]. LATIN LANGUAGE

[29]. LUTHER , MARTIN

[30]. MARRIGE

[31]. Music

[32]. Mysticism

[33]. family

[34]. festivals

[35]. Predestiation

[36]. Protestantism

[37]. Purgatory

[38]. Sacraments

[39]. Scholasticism

[40]. Women