معمای توحید زرتشتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر ادیان باستان

چکیده

در میان مناقشه‌های گوناگون که دربارة دین زرتشتی ‌کرده‌اند، از دیرباز، موضوع توحید دارای جایگاه ویژه‌ای بوده است. این موضوع‌ نه تنها دین‌پژوهان را به خود مشغول داشته است، بلکه همچنین زبان‌شناسان، تاریخ‌نگاران، اهل کلام و اسطوره‌‌پژوهان هم به آن بسی پرداخته‌اند. اما دستاورد همة کشش‌ها و کوشش‌ها‌، پدیداری انبوهی از نظریه‌های متضاد و سردرگم‌کننده بوده که دامنه‌‌شان از باور به شرک مطلق تا توحید ناقص، و از ثنویت تا توحید ناب متغیر است.
این امر، در جای خود، سخت شگفتی‌آور می‌نماید؛ چه، با وجود همة اختلاف‌های پژوهندگان، توحید در دین زرتشتی صورت یا ماهیتِ یک «معما» را نداشته و به خودی خود، برای یک دین‌آگاهِ زرتشتی مایة دغدغه‌ یا دل‌مشغولی نمی‌بوده است. این معنا،‌ از اینجا و به سادگی اثبات می‌گردد که دعوای توحید یا شرک در کلام زرتشتی ریشه‌ای درون‌دینی یا بنیادی ندارد؛ و آنچه در منابع زرتشتی راجع به این موضوع دیده می‌شود، واکنش‌های علمای زرتشتی در برابر باورهای مطرح در سایر ادیان یا ردیه‌های پیروان آنها بوده است.

آذربادِ مهراسپندان، ترجمه رهام اشه و شهین سراج، تهران: فروهر، 1379.
اسدی طوسی، ابونصر علی بن‌احمد، لغت فرس، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: طهوری، 1356.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، اسطوره: بیان نمادین،‌ تهران: سروش، 1377.
الیاده، میرچا، دین‌پژوهی، جلد دوم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی،‌ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
ــــــــ ، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه‌ بهمن سرکاراتی، تهران: سروش، 1372.
بن‌ونیست، امیل، دین ایرانی بر پایة متن‌های معتبر یونانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران: قطره، 1377.
بویس، مری، چکیدة تاریخ‌کیش زرتشت، ترجمه‌همایون صنعتی‌زاده، تهران: صفی‌علیشاه، 1377.
ــــــــ ، زرتشتیان: باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: ققنوس، 1381.
ــــــــ ، مجموعه مقالات مهر در ایران باستان، ویراستار: بابک عالیخانی، تهران: ققنوس، 1384.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامة تاورنیه،‌ ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر، 1383.
تبریزی، محمد حسین بن‌خلف، برهان قاطع، تهران: انتشارات نیما، 1380.
جکسن، ابراهام ویلیامز، ایران در گذشته و حال، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: خوارزمی، 1369.
حسینیالعلوی، محمد ابولمعالی، بیان‌الادیان، تهران: روزنه، 1376.
‌دوشن‌گیمن، ژاکوب، دین ایران باستان، ترجمه رؤیا منجم، تهران: فکر روز، 1375.
‌ ــــــــ ، زرتشت و جهان غرب، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: مروارید، 1381.
دین‌کرد سوم، (دفتر اول)، ترجمه فریدون فضیلت، انتشارات دهخدا، 1381.
دین‌کرد سوم، (دفتر دوم)، ترجمه فریدون فضیلت، انتشارات مهرآیین، 1384.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن‌داوود بن‌ونند، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، 1364.
راشد محصل، محمدتقی، زادسپرم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
زنر، آرتور کلارک، تعالیم مغان، ترجمه فریدون بدره‌ای،‌ تهران: توس، 1377.
ــــــــ ، طلوع و غروب زردشتی‌گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: فکر روز، 1375.
ساسانفر، آبتین، گاتها (برگردان هفت هات نخستین و...)، تهران: بهجت، 1383.
ستاری، جلال، جهان اسطوره‌شناسی، جلد اول، تهران: مرکز، 1377.
شاکد،‌ شائول، از ایران زرتشتی تا اسلام، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، 1381.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن‌عبدالکریم،‌ الملل و النحل، ترجمه افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی، تهران: تابان، 1335.
عالیخانی، بابک، خرد جاویدان: مجموعه مقالات، به کوشش شهرام یوسفی‌فر، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1382.
عطایی‌فرد، امید، پیامبر آریایی (ریشه‌های ایرانی در کیش‌های جهانی)، تهران: عطایی، 1382.
کای بار، آسموسن و بویس، دیانت زرتشتی (مجموعة سه گفتار)، ترجمة فریدون وهمن، تهران: جامی، 1386.
کلنز، ژان، مقالاتی دربارة زردشت و دین زردشتی، ترجمة احمدرضا قائم‌مقامی، تهران: فرزان روز، 1386.
مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا، 1362.
مهریزی، مهدی، مجلة بینات، شمارة 2، مقالة آفرینش انسان در المیزان، قم: 1373.
موله، ماریژان، ایران باستان،‌ ترجمة ژاله‌ آموزگار، تهران: توس، 1377.
هنینگ، والتر برونو، زرتشت سیاستمدار یا جادوگر، ترجمه کامران فانی، تهران: سروش، 1358.
ویدن‌گرن، گئو، دینهای ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده،‌ 1377.