رویکرد فلسفى و عرفانى به علم امام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

در فرهنگ شیعیان برای امام ویژگی‌هایی مطرح است که «علم امام» یکی از آنها به شمار می‌رود؛ یعنی اینکه امام باید در آگاهی از معارف و احکام دین سرآمد همگان باشد. علم نه تنها از شرایط بنیادین امامت است، بلکه مکملِ دیگر شروط و زیربنای آنها نیز است. بدین جهت از همان ابتدا تاکنون، این ویژگی از جمله دغدغه‌های ائمه معصومین(ع) و اصحاب و شاگردان و پیروانشان بوده است. دربارة کم و کیف و حد و حدود علم امام اظهارنظرهای متفاوتی وجود دارد که از مجموع آنها سه نگرش بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است: نگرش اول قائل به سکوت دربارة علم امام است؛ نگرش دوم علم را محدود به حدود خاصی می‌داند و نگرش سوم هیچ‌گونه حد و حدودی برای علم امام قائل نیست. این نگرش را بیشتر می‌توان در بین عرفا و فلاسفه دید؛ البته منظور از فلسفه، بیشتر فلسفة متأخر، یعنى حکمت متعالیه، است که با عرفان اسلامی همخوانی بیشتری دارد. نوشتار پیش رو در حد توان تلاش نموده تا با توجه به مبانی خاص فلسفی و عرفانی، توصیفی از این دیدگاه که تقریباً دیدگاه رایج زمان محسوب می‌شود، ارائه دهد.

کلیدواژه‌ها


آخوند خراسانی (بی‌تا)، کفایة الاصول، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
آشتیانی، سید جلال‌الدین (1375ش)، شرح مقدمه قیصری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
آملی، سید حیدر (1367ش)، نص النصوص فی شرح فصوص الحکم، تصحیح هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: توس.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1376ش)، ماجراهای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران: طرح نو.
ابن‌ترکه، صائق‌الدین علی بن‌محمد (1360ش)، تمهید القواعد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انجمن اسلامی.
ابن‌سینا، حسین بن‌عبدالله (1403ق)، الاشارات و التنبیهات، تهران: مطبعه آرمان.
ــــــــــ (1405ق)، الشفا، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن‌علی (بی‌تا)، مناقب آل ابی‌طالب، قم: انتشارات علامه.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
ــــــــــ (1980م)، فصوص الحکم، تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، بیروت: دارالکتب العربی.
اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین (بی‌تا)، نهایة الدرایه فی شرح الکفایه، بی‌جا.
امام خمینی، سید روح الله (1364ش)، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم: پاسدار اسلام.
ــــــــــ (1372ش)، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ــــــــــ (1375ش)، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، قم: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ــــــــــ (1381ش)، امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، تهران: مؤسسة تنظیم نشر آثار امام خمینی.
امینی نجفی، عبدالحسین (1366ش)، الغدیر فی الکتاب و السنة و للادب، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
حنبل، احمد، مسند امام احمد بن‌حنبل، بیروت: دار صادر، (بی‌تا).
جامی، عبدالرحمن بن‌احمد (1370ش)، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح ویلیام چیتیک، پیشگفتار سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
جوادی آملی، عبدالله (1378ش)، تفسیر تسنیم، تنظیم علی اسلامی، قم: مرکز نشر اسراء.
رحیم‌پور، فروغ السادات (1381ش)، امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، تهران: مؤسسة تظیم و نشر آثار امام خمینی.
رخشاد، محمدحسین (1382ش)، در محضر علامه طباطبایی، قم: سماء‌ قلم.
صدوق، علی بن‌بابویه قمی (1357ش)، التوحید، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1384ش)، المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1404ق)، نهایة الحکمه، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1359ش)، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
ــــــــــ (1403ق)، شرح الاشارات و التنبیهات، تهران: دفتر نشر کتاب.
عابدی نجف‌آبادی، احمد (1385ش)، دفتر عقل و قلب، قم: کنگرة حضرت معصومه(س).
قزوینی، سیدعلی (بی‌تا)، قوانین الاصول، بی‌جا.
قمشه‌ای، آقامحمدرضا (1378ش)، رساله خلافت کبری، ترجمه و شرح علی زمانی قمشه‌ای، اصفهان: کانون پژوهش.
قیصری، داود (1363ش)، شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
قیصری، محمود (1376ش)، مقدمه بر شرح تاثیه ابن‌فارض، تصحیح صادق خورشا، تهران: نقطه؛ میراث مکتوب.
کسار، جوادعلی ]مستعار[ (1382ش)، پژوهشی در پرسمان امامت: گفت‌وگو با سیدکمال حیدری، ترجمة نورالهدی توفیق، دار فراقد.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1401ق)، اصول کافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، بیروت: دار صعب ـ دار التعارف.
لطفی، رحیم (1387ش)، امامت و فلسفه خلقت، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.
مازندرانی، ملامحمدصالح (1342ق)، شرح اصول کافی، تعلیق ابوالحسن شعرانی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1362ش)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مظفر، محمدحسن (1377ش)، دلائل الصدق، تهران: امیر کبیر.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413ق)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، تهران: دانشگاه تهران، دانشگاه مک گیل.
ملاصدرا شیرازی، صدرالدین محمد (1366ش)، عرفان و عارف‌نمایان، ترجمه محسن بیدارفر، قم: انتشارات الزهرا.
ــــــــــ (1383ش)، حکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعه، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد استرآبادی، محمدباقر (1380ش)، الرواشح السماویه، قم: دار الحدیث.
نادم، محمدحسن (1388ش)، مجموعه مقالات علم امام، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
یثربی، یحیی (1378ش)، تحلیل فلسفی شخصیت و اوصاف امامان، قم: وثوق.