خوانش قرآنی و اسطوره‌ای: نمونة زن، آب و درخت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه اراک

چکیده

اسطوره‌های ملل جهان، حاوی اشارات مهمی به عقاید ملل پیشین‌اند؛ زیرا اسطوره‌ها در بیشتر موارد عهده‌دار پاسخ به پرسش‌های عمدة بشر در باب قضایای مبدأ و
معاد و مانند آن بوده‌اند. همان کاری که قرآن کریم به نحو احسن با بیانی استوار
و در مقیاسی عرشی بیان کرده است. با این همه، منافاتی میان عظمت و استغنای
قرآن کریم و مقایسة آن با باورهای اسطوره‌ای نیست؛ چرا که خوانش تطبیقی و
مقارنة این اسطوره‌ها با سخن قرآن، زمینه‌ای جدید در خطاب و گفتمان جهانی
قرآن خواهد بود. یکی از سرفصل‌های مهم اسطوره‌ها، سخن از پیدایش جهان و انسان است و در این بین، زن دارای جایگاه بارزی است. مقالة حاضر فشرده‌ای از خوانش مقارَن قرآنی‌ـ‌اسطوره‌ای فرارو می‌نهد و سپس نمونة زن و زایش و زندگی را مورد بررسی مقارَن و تطبیقی قرار می‌دهد. از جمله فواید این بحث، مروری بر جایگاه پراهمیت زن در قرآن است که مورد غفلت یا فهم نادرست قرار گرفته است؛ نگرش قرآن به زن، در نظر بسیاری، به چند حکم فقهی آن هم با برداشت‌هایی ناقص و نارسا منحصر گردیده است که در نتیجة این نگاه، کسانی اسلام را آیینی مردگرا و تبعیض‌آمیز شمرده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


الف) متون دینی و مقدس
قرآن کریم
انجیل برنابا (1362)، ترجمه حیدر قلی‌خان قزلباش (سردار کابلی)، مقدمه آیت‌الله سید محمود طالقانی، تهران: دفتر نشر کتاب.
اوپانیشاد (1381)، ترجمة محمد داراشکوه فرزند شاه جهان، تهران: سازمان انتشارات جاویدان علمی.
اوستا ـ کهن‌ترین سرودهای ایرانیان (1382)، گزارش و پژوهش جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید.
بندهش هندی ـ متنی به زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی) (1368)، تصحیح و ترجمة رقیه بهزادی، تهران: مؤسسة مطالعات وتحقیقات فرهنگی.
راماین ـ کتاب مقدس هندوان (1351)، به کوشش و پژوهش عبدالودود اظهر دهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کتاب مقدس (1994)، انجمن پخش کتب مقدسه در میان ملل، بی­جا.
 
ب) متون فارسی
آریان‌پور کاشانی، دکتر منوچهر(1384)، فرهنگ ریشه­های هند و اروپایی در زبان فارسی، اصفهان: جهاد دانشگاهی دانشگاه.
آقایی، سید مجتبی، «کشف کشاورزی و تحول جهان‌شناخت آدمی»، www.myths.ir.
آموزگار، ژاله(1376)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
اباذری، یوسف و دیگران(1372)، ادیان جهان باستان، تهران: موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی.
ابن‌ هشام‌، ابومحمد عبدالملک(1355)،السیرة‌ النبویة، قاهره‌، مطبعة مصطفی‌ البانی‌ الحلبی.
ابن‌منظور، جمال‌ الدین‌ ابوالفضل‌ محمدبن‌ مکرّم‌(1408‌)، لسان‌ العرب‌، بیروت: دار احیاء التراث‌ العربی.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1382)، زیر آسمانه‌های نور ـ جستارهای اسطوره‌پژوهی و ایران‌شناسی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
اسمیت، برندا(1384)، مصر باستان، ترجمة آزیتا یاسائی، تهران: ققنوس.
الیاده، میرچا(1376الف)، اسطوره، رویا، راز، ترجمة رویا منجم، تهران: فکر روز.
ــــــــــ(1376ب)، رساله در تاریخ ادیان، تهران: سروش، چاپ دوم.
ایونس، وُرونیکا(1373)، اساطیر هند، ترجمة باجلان فرخی، تهران: گیتی خودکار.
بهار، مهرداد(1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ چهارم، تهران: آگاه.
بویس، مری(1374)، تاریخ کیش زرتشت، تهران: توس.
پورخالقی، دکتر مهدخت(1381)، درخت شاهنامه ـ ارزش‌های فرهنگی و نمادین درخت در شاهنامه، مشهد: آستان قدس رضوی.
پیرنیا، حسن(1377)، عصر اساطیری تاریخ ایران ـ خطوط برجسته داستان‌های ایران قدیم، ویراستة سیروس ایزدی، تهران: هیرمند.
تقی‌زاده، سید حسن(1357)، گاه‌شماری در ایران قدیم، زیر نظر ایرج افشار، تهران: شکوفان.
جفری، آرتور(1374)، واژگان دخیل در قرآن، ترجمة دکتر فریدون بدره­ای، تهران: توس.
جوادی، آملی(1376)، زن در آینه جلال و جمال، قم: اسرا.
جواهری، محمدحسین و دیگران (1384)، اسطوره و ادبیات، تهران: سمت.
حسن‌دوست، محمد (1383)، فرهنگ ریشه­­شناختی زبان فارسی، زیر نظر بهمن سرکاراتی، تهران: فرهنگستان زبان جمهوری اسلامی ایران.
الحسینی، محمد علی (1417ق)، علم اللغة التوحیدی بین النظریة و التطبیق. تهران: مؤسسة التوحید للنشر الثقافی.
خالقی مطلق، جلال (1356)، اساس اشتقاق فارسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رازی، ابوالفتوح، حسین‌بن علی‌بن‌ احمد خزاع نیشابوری (1371)، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
رضی، هاشم (1381)، دانش‌نامه ایران باستان ـ عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، تهران: سخن.
رکس، وارنر(1386)، دانشنامه اساطیر جهان، تهران: اسطوره.
رواسانی، پرفسور شاپور (1386)، اتحادیه مردم شرق (جامعه بزرگ شرق، پایگاه تاریخی)، تهران: امیرکبیر.
زنر، آر. سی. (1377)، تعالیم مغان ـ گفتاری چند در معتقدات زرتشتیان، ترجمة دکتر فریدون بدره‌ای، تهران: توس.
ستاری، جلال (1384)، اسطوره و رمز در اندیشه‌ میرچا الیاده ـ جهان اسطوره‌شناسی، چاپ دوم، تهران: مرکز.
شاکر، دکتر محمدکاظم (1381)، روش‌های تأویل قرآن، قم: بوستان کتاب‌.
شریعتی، دکتر علی (1378)، تاریخ تمدن (1)، چاپ ششم، تهران: قلم‌.
صفاری، نسترن (1383)، موجودات اهریمنی در شاهنامه فردوسی، مشهد: جام گل.
ضیمران، محمد (1379)، گذر از جهان اسطوره به فلسفه، تهران.
طالقانی، آیت‌الله سید محمود (1350)، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سید محمد حسین ()، المیزان‌ فی‌ تفسیر القرآن، قم: انتشارات‌ اسلامی جامعه‌‌ مدرّسین‌، [بی‌‌تا].
طبرسی‌، فضل‌ بن‌ حسن‌ (1416)، مجمع‌ البیان‌ فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة‌.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، کانون فردوسی، تهران: مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فیشر، رابرت (1387)، داستان‌هایی برای فکر کردن، ترجمه سید جلیل شاهرودی لنگرودی، تهران.
کاسیرر، ارنست (1378)، فلسفه‌ی صورت‌های سمبلیک ـ جلد دوم: اندیشه‌ی اسطوره‌ای، ترجمة یدالله موقن، تهران: هرمس.
کومون، فرانتس (1384)، ادیان شرقی درکافرکیشی رومی، ترجمة تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
کوورجی، کویاجی (1371)، پژوهشی در شاهنامه، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: زنده‌رود.
مصطفوی، سید محمد (1424)، الافهوم القرآنی و نظریات تشکل الخطاب، الحیوة الطیبة ـ مجلة فصلیة متخصصة تعنی بقضایا الفکر و الاجتهاد الاسلامی، بیروت: مؤسسة الحوزات و المدارس العلمیة.
معرفت، محمد هادی (1418)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
الملوحی، مظهر و دیگران (2004)،قرائة صوفیة فی انجیل یوحنّا، بیروت: دارالجیل.
المنجد فی اللغة العربیة المعاصرة(2001)، بیروت: دارالمشرق.
میرمصطفی، تامر (1994)، بشائر الاسفار بمحمدٍ و آله الاطهار، مشهد: التوحید للنشر.
نفیسی، سعید (1371)، فرهنگ فرانسه ـ فارسی، تهران: مرکز یادگارهای سعید نفیسی.
واحددوست، مهوش (1379)، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران: سروش.
وارنر، رکس (1386)، دانشنامه اساطیر جهان، تهران: اسطوره.
وولف، دیوید ام. (1386)، روان‌شناسی دین، ترجمة دکتر محمد دهقانی، تهران: رشد.
ویرسینگ، دارام (1381)، آشنایی با هندوییزم، ترجمة مرتضی موسوی ملایری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 77.
یاحقی، دکتر محمدجعفر (1372)، فرهنگ اساطیر، تهران: سروش.
یاکوبسن، ثرکیلد و جان ا. ویلسن (1378)، کهن‌ترین سروده‌ها، ترجمة عسکر بهرامی، تهران: به‌دید.
 
ب) متون لاتین
Anne, Jean Bouffartigne (1988), Nouveau Dictionnaire étymologique et Historique, Paris: Larousse.
Baumgartner, Emmanuèle & P. Ménard (1996), Nouveau Dictionnaire étymologique et Historique de la langue française, Paris: Librairie Generale Française.
Bloch, Oscar (1964), Dictionnaire étymologique de la langue française, Paris: Presse universitaire de France.
Cotton, Gérard (1961), Vocabulaire raisonné latin - français, Paris: H. Dessain liège.
Dubois, Jean, Henri Mitterand & Albert Dauzat (2005), Grand dictionnaire étymologique et historique du français, Paris: Larousse.
Dundes, Alan (2003), Fables of the ancients – Folklore in the Qur'an, New York: Rowman & Littelfield Publishers.
Gallimard (1969), Collection Unesco d'œuvres représentatives – Série d'Égypte ancienne: Textes sacrés et textes profanes de l'ancienne Égypte des Pharaons et des hommes, Traductions et commentaires par Claire Lalouette, Préface de Pierre Grimal, Paris: Unesco.
Léon-Dufour, Xavier et les autrres (1974), Vocabulaire de théologie biblique, Les éditions du Cerf, troisième édition, Paris.
Onions, C. T. (1983), The oxford dictionairy of English etymology.
Philibert, Mariyam (1998), Dictionnaire illustré des mithologies celtique, égyptienne, gréco-latine, germano-scandinave, mésopotamienne, France: Moréna.
Picoche, Jacqueline (1999), Nouveau dictionnaire étymologique de la langue Française, Paris: Hachette -Tchoue.
Platon (2004), La république, Traduction et présentation par George Leroux, GF Flammarion, Paris.
Robert, Paule (1981), Le Robert-Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française, ouvrage couronné par l’Académie française, Paris: Société du nouveau littré le Robert.
Uyttenhove, Luc (1982), Le dictionnaire marabout des rêves, Belgique: Verviers.