دین در محاق: تأثیر قیاس در عرفی‌شدن دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب وابسته به دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

عرفی‌شدن یا فرایند سکولار شدن، به لحاظ تاریخی پدیده‌ای است که در بستر مسیحی و در غرب رخ داده است و علت اصلی آن را باید در تحولات جهان معاصر و زندگی بشر جدید جست‌وجو کرد. با این حال جای این پرسش وجود دارد که اکنون که جوامع اسلامی در معرض باورها و فرهنگ دنیای مدرن قرار دارند، آیا این فرایند در بستری اسلامی و با تکیه بر آموزه‌های دین اسلام نیز امکان تسریع دارد؟ این نوشته درصدد بیان این نکته است که تکیه بر قیاس، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مبانی اجتهادی اهل سنت، ظرفیت آن را دارد که به عرفی‌شدن دین و فقه بینجامد و یا دست‌کم در صورت جمع‌بودن شرایط، فرایند عرفی‌شدنِ دین را سرعت بخشد. برای بیان این مطلب ابتدا تعریفی از عرفی‌شدن و عوامل مؤثر بر آن ارائه شده است. سپس با تکیه بر تعریف قیاس، اقسام آن، روش‌های کشف ملاک حکم در قیاس و برخی مبانی علمای اهل سنت در این زمینه نشان‌ داده شده است که چگونه عقل عرفی‌ای که پشتوانه قیاس است فقه و در نتیجه دین را عرفی می‌سازد. به نظر نگارنده می‌توان عرفی‌شدن دین در اثر عمل به این شیوه استنباط را تعبیر دیگری دانست از به محاق رفتن دین در سایه عمل به قیاس، همان که در روایاتی چند از ائمه معصوم (ع) بدان تصریح شده است.
 

کلیدواژه‌ها


ابن‌حزم، ابی‌محمد علی بن‌احمد بن‌سعید (بی‌تا)، المحلی، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: دار التراث.
ترنر، برایان. اس. (1380ش)، وبر و اسلام، ترجمه حسین بستان و علی سلیمی و عبدالرضا علیزاده، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جلیلی، هادی (1383ش)، تأملاتی جامعه‌شناسانه درباره سکولارشدن، تهران: طرح نو.
الرازی، فخرالدین محمد بن‌عمر (1412ق)، المحصول فی علم اصول الفقه، بیروت: مؤسسة ‌الرسالة.
الزاهدی، ثناالله (1416 ق)، توجیه القاری الی القواعد و الفوائد الاصولیه و الحدیثیه و الاسنادیه فی فتح الباری، [بی‌جا:] دار الفکر.
الزرکشی، بدرالدین محمد بن‌بهادر بن‌عبدالله (1421ق)، البحر المحیط فی اصول الفقه، تحقیق محمد محمد تامر، بیروت:‌ دار الکتب العلمیة.
شجاعی‌زند، علی‌رضا (1380ش)، دین، جامعه و عرفی‌شدن، تهران: نشر مرکز.
ـــــــــــ (1381ش)، عرفی‌شدن در تجربه مسیحی و اسلامی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
شریعتی، مهدی (1380ش)، بررسی مصادر و منابع فقه فریقین، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
الشوکانی، محمد بن‌علی (1421ق)، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، تحقیق ابی‌حفص سامی بن‌العربی الأثری، لبنان: مؤسسة الریان و دار الفضیلة.
صابری، حسین (1381ش)، عقل و استنباط فقهی، مشهد: بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی.
عبدالله الاشقر، عمر سلیمان (1419ق)، نظرات فی اصول الفقه، اردن: دار النفائس.
العسقلانی، ابن‌حجر (بی‌تا)، فتح الباری، بیروت:‌ دار المعرفة للطباعة و النشر.
علیدوست، ابوالقاسم (1384ش)، فقه و عرف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ـــــــــــ (1388ش)، فقه و مصلحت، تهران:‌ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
غزالی، محمد (1996م)، المستصفی، تحقیق محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
القرطبی، ابوالولید محمد بن‌احمد بن‌رشد (1406ق)، بدایة المجتهد ونهایة المقتصد، قم: منشورات الرضی.
کالبرگ، اشتفان (1383ش)، «انواع عقلانیت از دیدگاه ماکس وبر»، ترجمه مهدی دستگردی، معرفت، ش80.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1365ش)، الکافی، تصحیح محمدعلی غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
کیوپیت، دان (1385ش) دریای ایمان، ترجمه حسن کامشاد، تهران: طرح نو.
گیدنز، آنتونی (1383)، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
محمدی،‌ رحیم (1382ش)، درآمدی بر جامعه‌شناسی عقلانیت، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
محمدی، مجید (1378ش)، دین علیه ایمان، تهران: انتشارات کویر.
منون الشامی الازهری، عیسی (1424ق)، نبراس العقول فی تحقیق القیاس عند علماء الاصول، تحقیق یحیی مراد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
وبر، ماکس (1374ش)، اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، ترجمه عبدالمعبود انصاری، تهران: انتشارات سمت.
ویلم، ژان پل (1377ش) جامعه‌شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران:‌ موسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.
هلال، هیثم، (1424ق)، معجم مصطلح الاصول، مراجعه و توثیق محمد التونجی، بیروت: دارالجیل.
همیلتون، ملکلم (1377ش)، جامعه‌شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: موسسه فرهنگی‌انتشاراتی‌تبیان.