اعتقادات امامیه در کلام شیخ مفید؛ کاوشی بر محور النکت فی مقدمات الاصول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری شیعه شناسی

چکیده

شیخ مفید نقطة عطفی در تاریخ کلام امامیه است که اندیشه‌هایش تأثیری سرنوشت‌ساز بر متکلمان بعدی داشته است. این مقاله، نخست به زندگی‌نامه علمی و جایگاه اجتماعی و سیاسی شیخ مفید در عصر خودش می‌پردازد. بدین منظور، علاوه بر اشاره به فضای علمی و فرهنگی عصر شیخ مفید، وضعیت سیاسی آن عصر نیز مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله در ادامه با اشاره به غنا و کثرت آثار علمی شیخ مفید، روشن می‌کند که وی اولین کسی است که در حوزه کلام عقلی شیعه، علاوه بر تک‌نگاری، جامع نگاری را در دستور کار خود قرار داده است. هدف اصلی مقاله حاضر ارائه گزارشی است از تقریر شیخ مفید از اعتقادات امامیه. این گزارش بر محور رسالة وی با نام النکت فی مقدمات الاصول صورت گرفته است. در عین حال، برای اینکه تصویر کاملی از اندیشة وی عرضه گردد به دیگر کتب کلامی وی مراجعه و استناد شده است. نویسنده تلاش می‌کند با اشاره به فضای کلامی عصر شیخ مفید، نقطه‌های تعامل یا تقابل اندیشة وی با دیگر جریان‌های کلامی را نیز نشان دهد. 

کلیدواژه‌ها


 ابن‌الأثیر (1386ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌تیمیة الحرانی، أبوالعباس‌(1406ق)، کتاب منهاج‌السنة النبویة، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبة.
ابن‌جوزی (1420ق)، المنتظم، تحقیق سهیل ذکار، بیروت: دار الفکر.
ابن‌حجر (1390ق)، لسان المیزان، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ابن‌خلکان (بی‌تا)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق إحسان عباس، بیروت: دار الثقافة.
ابن‌داوود الحلی (1392ق) رجال ابن‌داود، تحقیق السید محمد صادق آل بحر العلوم، منشورات مطبعة الحیدریة، النجف الأشرف: (منشورات الرضی، قم، ایران).
ابن‌شهر آشوب (بی‌تا)، معالم العلماء، قم: بی‌نا.
ابن‌کثیر (1408ق)، البدایة والنهایة، علی شیریالأولى مدار، لبنان: إحیاء التراث العربی.
ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد (1333ق)، تجارب الامم، مصر: الشرکه التمدن الصناعیه.
ابن‌ندیم البغدادی (بی‌تا)، فهرست ابن‌الندیم، تحقیق رضا تجدد، تهران: بی‌نا.
اشعری، ابوالحسن (1400ق)، مقالات الاسلامیین، تحقیق هلموت ریتر، چاپ سوم، فرانز شتاینر بفیسبادن المانیا: دار النشر.
باقلانی (1414ق)، تمهیدالأوائل و تلخیص‌الدلائل، تحقیق عمادالدین أحمد حیدر، مرکز الخدمات و الأبحاث الثقافیة، چاپ سوم، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
حلّى، ابن‌ادریس، محمد بن‌منصور بن‌احمد، (1410ق)، السرائرالحاوی لتحریرالفتاوى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم.
خطیب البغدادی (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ الأولى، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ذهبی (1406ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، چاپ چهارم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ــــــــــ (1407ق)، تاریخ الإسلام، عمر عبدالسلام تدمرى الأولى، بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (بی‌تا)، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ــــــــــ (بی‌تا)، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر.
زمانی‌نژاد، علی اکبر (1372)، «نقد شصت کتاب دربارة اسامی و نسخه‌های خطی آثار شیخ مفید»، مجلة آینة پژوهش، بهمن 1371 و اردیبهشت 1372 - شماره 17و18 (از صفحه 58 تا 106).
سمعانی (1408ق)، الأنساب، تعلیق عبدالله عمر البارودی، الأولى، لبنان: دار الجنان.
السید الخوئی (1413ق)، کتاب معجم رجال الحدیث، چاپ الخامسة، قم: بی‌نا.
سید محسن الأمین (1403ق)، أعیان الشیعة، تحقیق، حسن الأمین، لبنان: دار التعارف للمطبوعات.
شریف المرتضى (1414ق)، کتاب الفصول المختارة، تحقیق السید نورالدین جعفریان، چاپ دوم، بیروت: دارالمفید.
الشهرستانی (بی‌تا)، الملل و النحل، تحقیق محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
الشهید الثانی (بی‌تا)، رسائل الشهید الثانی (ط. ق)، قم: منشورات مکتبة بصیرتی.
شیخ الطوسی (1364ش)، تهذیب الأحکام، تحقیق، حسن موسوی خرسان، چاپ سوم، طهران: دارالکتب الإسلامیة.
ــــــــــ (1404ق)، کتاب اختیار معرفة الرجال، تصحیح وتعلیق میر داماد الأسترابادی / تحقیق السید مهدی الرجائی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
ــــــــــ (1406ق)‏، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء.‏
ــــــــــ (1415ق)، رجال الطوسی، تحقیق جواد القیومی الإصفهانی، بقم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ــــــــــ (1417ق)، الفهرست، جواد القیومی، الأولى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
شیخ مفید (1414الف)، تصحیح اعتقادات الإمامیة، تحقیق حسین درگاهی، چاپ‌دوم، بیروت: دار‌المفید.
ــــــــــ (1414ب)، المسائل السرویة، تحقیق صائب عبد الحمید، چاپ دوم، بیروت: دار المفید.
ــــــــــ (1414پ)، المسائل العکبریة، تحقیق علی أکبر إللهی خراسانی چاپ دوم، بیروت: دار المفید.
ــــــــــ (1414ن)، النکت فی مقدمات الاصول، تصحیح محمدرضا جلالی، چاپ دوم، بیروت: دارالمفید.
ــــــــــ (1414ت)، أوائل المقالات، تحقیق إبراهیم الأنصاری، چاپ دوم، بیروت: دار المفید.
ــــــــــ (بی‌تا)، الجمل، قم: مکتبة الداوری.
ــــــــــ (1386ق)، کتاب الاحتجاج، تحقیق سید محمد باقر الخرسان، نجف أشرف: دار النعمان للطباعة والنشر.
الطهرانی، آقا بزرگ (بی‌تا)، الذریعة، چاپ دوم، بیروت: دار الأضواء.
العلامة الحلی (1417ق)، خلاصة الأقوال، تحقیق: الشیخ جواد القیومی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة.
علامة مجلسی، محمد باقر (1404ق)، بحار الأنوار، چاپ سوم، بیروت: دار الحساء التراث العربی.
فخر الدین رازى (1986 م‏)، الاربعین فی اصول الدین‏، قاهره‏، مکتبة الکلیات الازهریة.
قاضی عبد الجبار (1422ق)، ‏ شرح الاصول الخمسة، تعلیق احمد بن‌حسین ابی‌هاشم‏، بیروت: دار احیاء التراث العربی. ‏
ــــــــــ (1965)، المغنی‏، تحقیق جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریة‏.
قفطى، ‏جمال الدین (1424ق)، ‏إنباه الرواة على أنباه النحاة، بیروت، مکتبه عنصریه. ‏
کرمر، جوئل (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، مترجم محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مجلة تراثنا (1414 محرم الحرام)، مؤسسة آل‌البیت، جلد 34، مهر قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث قم.
مدرسی، حسین (1368)، مقدمه‌اى بر فقه شیعه، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد: مؤسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوی.
نجاشی (1416ق)، رجال النجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.
یافعی، ابومحمد عبدالله بن‌سعد بن‌علی سلیمان، مراه الجنان، بیروت: مؤسسه الاعلمی.