میراث کلامی شیعه در مرحلة تأسیس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

2 دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی

چکیده

این درس‌‌گفتار تاریخ کلام شیعه را با نگاهی میراث‌شناسانه بررسی می‌کند. میراث کلامی را می‌توان از سه منظر قالب، سبک و محتوا بررسی کرد. این بررسی علاوه بر اینکه ابعاد مختلف هر اثر کلامی را روشن می‌کند، می‌تواند به ما در تعیین زمان نگارش آثاری که هویت مؤلفانشان معلوم نیست و نیز در تشخیص هویت مؤلفان این آثار کمک کند. وقتی از این سه منظر، نگاهی از فراز به تاریخ کلام شیعه می‌افکنیم، می‌توانیم آن را به چهار دورة کلیِ تأسیس، رقابت با فلسفه، فلسفی شدن و دورة معاصر تقسیم کنیم. دورة تأسیس، خود دارای سه دورة فرعی پیدایش، نظریه‌پردازی و جامع‌نگری است. می‌توان با نگاهی گونه‌شناسانه، میراث کلامی هر مرحله را در دسته‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد. درس‌گفتار حاضر، در ادامه با بیان اینکه بخش عظیمی از میراث کلامی مربوط به دورة نظریه‌پردازی، مفقود شده به عوامل مثبت و منفیِ این فقدان اشاره، و امکان بازسازی میراث این مرحله را بررسی می‌کند.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ابی‌الحدید، عبد المحمید بن‌هبه الله (1378-1383ش)، شرح نهج البلاغه، قم: مکتبة آیت الله المرعشی.
ابن‌اثیر، ابوالحسن علی بن‌ابی الکرم (1408ق)، الکامل فی التاریخ، تحقیق علی الشرمی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن‌علی (1420ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق سهیل زکار،‌ بیروت: دارالفکر.
ابن‌حجر عسقلانی، شهاب الدین احمد بن‌علی (1422ق)، لسان المیزان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌شهرآشوب (1379ق)، المناقب، قم: مؤسسه انتشارات علامه.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن‌الحسن (1416ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر.
ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله بن‌مسلم (1416ق) عیون الاخبار، بیروت: دارالکتاب العربی.
ـــــــــــ (1967م)، الامامة و السیاسة، تحقیق محمد الزیبی، قاهره: موسسة الحلبی.
ابن‌قتیبة دینوری، عبدالله بن‌مسلم (بی‌تا)، عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العربی.
ابن‌کثیر، ابوالفداء (1408ق)، البدایة و النهایة، تحقیق علی الشبیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابوزهره، محمد (1934م)، تاریخ الجدل، بیروت: دارالفکر العربی.
اشعری، ابوالحسن (1400ق)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح و تحقیق هلموت ریتر، آلمان: فرانس شتاینر.
افضلی، علی (1380)، قضاء و قدر، دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
أفندی، عبدالله (1401ق)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید أحمد حسینی، قم: مکتبة آیة اللّه العظمى المرعشی النجفی.          
اقبال آشتیانی، عباس (1345)، خاندان نوبختی، تهران: چاپخانه طهوری.
ـــــــــــ (1345)، خاندان نوبختی، طهران: مکتبة طهوری.
الأمین، محسن، (1983م)، أعیان الشیعة، تحقیق حسن الأمین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، (بی‌جا): دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
بروجردی، سید حسین (1399ق)، جامع احادیث الشیعة، قم: مطبعة العلمیة.
پاکتچی، احمد (1383)، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
ثبوت، اکبر (1388)، حسن بصری، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
ثقفی، ابراهیم بن‌محمد (1355)، الغارات، تحقیق سید جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
جعفریان، رسول (1380)، مقالات تاریخی، قم: نشر الهادی.
جهانگیری، محسن (383)، مجموعه مقالات محسن جهانگیری، تهران: انتشارات حکمت.
حرعاملی، محمد بن‌الحسن (1403ق)، وسائل الشیعة، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران: مکتبة الاسلامیة.
حسن بن‌محمد بن‌حنفیه (1974م)، کتاب الارجاء، تحقیق جوزف فان اس، مجله عربیکا، شماره 21.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1386)، اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حسینی جلالی، سید محمدرضا (1353ش)، دراسة حول الاصول الاربعماة، تهران: انتشارات الاعلمی.
ـــــــــــ (1418ق)، تدوین السنة الشریفة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
دیوانی، امیر (1380)، ایمان، دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ذهبی، شمس الدین محمدبن احمد (1417ق)، سیر اعلام النبلاء، الطبعة الاولی، بیروت: دارالفکر.
سبحانی، محمد تقی (1380)، اسماء و صفات خداوند، دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سجادی، صادق (1383ش)، «برمکیان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
سید مرتضی، علی بن‌حسین (1413ق)، الفصول المختارة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
سیدان، سید جعفر (1380ش)، توحید، دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم (1364)، الملل و النحل، قم: الشریف الرضی، چاپ سوم.
شیخ صدوق، محمد بن‌علی (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ دوم، قم: دارالکتب الاسلامیة.
ـــــــــــ (1398ق)، التوحید، چاپ دوم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
شیخ طوسی (1348ق)، اختیار معرفة الرجال للکشی، تحقیق و تصحیح مصطفوی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
شیخ طوسی، محمد بن‌الحسن (بی‌تا)، الفهرست، نجف: مکتبة المرتضویة.
الصدر، السید حسن (1976 م)، تأسیس الشیعة، تقدیم سلیمان دنیا، القاهرة، مطبعة النجاح.
طارمی‌راد، حسن (1379)، پیشینه مکتوب منابع معتبر حدیثی شیعه امامیه، مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، دفتر نخست، مشهد: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
طارمی راد، حسن (1379ش)، «پیشینه مکتوب منابع معتبر حدیثی شیعه امامیه»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، دفتر نخست، مشهد: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـــــــــــ (1390)، خبر واحد، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
طباطبایی، سید محمد کاظم (1382)، پیشینه عرض دین و حدیث، مجموعه مقالات کنگره عبدالعظیم حسنی، ج 24، قم: دارالحدیث.
طبرسی، احمد بن‌علی (1403ق)، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی.
طبری، محمد بن‌جریر (1415ق)، المسترشد، تحقیق احمد محمودی، قم: مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانبور.
عبدالمناف بیاتی، حیدر، (1389)، نویسنده کتاب الیاقوت، دو فصلنامه کتاب شیعه، شماره اول، بهار و تابستان.
عسکری، سید مرتضی (1412ق)، معالم المدرستین، چاپ چهارم، تهران: موسسة البعثة.
عطوان، حسین (1371)، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
فان اس، جوزف (1978م)، معبد الجهنی، مجله مجمع اللغة العربیه بدمشق.
قاضی، وداد (1974م)، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت: دارالثقافة.
کثیری بیدهندی، خدیجه (1388)، حسن بن‌محمد بن‌حنفیه، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج13، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1365)، اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مجلسی، محمد باقر (1404ق)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
محمدرضایی، محمد (1380)، برهان‌های اثبات وجود خدا، دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
مدرسی طباطبایی، سید حسین (1383)، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه رسول جعفریان و علی قرائی، قم: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
مطیری، حاکم عبیسان (2002م)، تاریخ تدوین السنة و شبهات المستشرقین، کویت: جامعة الکویت.
معارف، مجید (1381)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر.
مقدسی، مطهر بن‌طاهر (1374)، البدء و التاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه.
مکدرموت، مارتین (1384)، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نجاشی، احمد بن‌علی (1407ق)، اسماء مصنفی الشیعة، تحقیق و تصحیح سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
نوبختی، حسن بن‌موسی (1404ق)، فرق الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
یوسفی اشکوری، حسن (1383)، ابن‌ابی‌عقیل، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
Cook, Michael (1981), Early moslim dogma: a source critical study, New York: cambridge university press.