احیاگری تمدنی خواجه نصیرالدین طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

نصیرالدین طوسی از متفکران ایرانی مسلمان قرن هفتم ه.ق. است. در دوره حیات وی، سرزمین‌های اسلامی تحت حملات وحشیانه مغولان قرار گرفت و در پی آن بسیاری از شهرها ویران، و تمدن و مظاهر و عناصر تمدنی نابود شد یا به‌شدت آسیب دید. همچنین، بسیاری از علما، روحانیان و دانشمندان اسلامی یا به طرز فجیعی کشته شدند یا از کانون‌های علمی و مذهبی گریختند و به نقاط دوردست پناه بردند. با وجود این وضعیت اجتماعی و فرهنگی بغرنج در سرزمین‌های اسلامی، نصیرالدین طوسی از جمله متفکرانی بود که از همان آغاز به دنبال یافتن راهی برای نجات اسلام و ایران و احیای تمدن در آستانه نابودی بود. به همین سبب با ورود به دستگاه حکومت ایلخانی، اقداماتی از جمله جلوگیری از ستم‌ورزی مغولان، خاتمه‌دادن به خلافت عباسی، طبقه‌بندی علوم، تأسیس رصدخانه و کتاب‌خانه بزرگ مراغه و بازگشایی مدارس و سایر موقوفات انجام داد که در راستای احیاگری تمدن رو به زوال به شمار می‌رود. پژوهش حاضر که با مراجعه به منابع کتاب‌خانه‌ای و به‌کارگیری روش تحلیل تاریخ انجام شده، نقش تمدنی وی را در احیای تمدن بررسی می‌کند.

کلیدواژه‌ها


آقابزرگ تهرانی، محمد حسن (1408). الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان؛ تهران: کتاب‌خانه اسلامیه.
ابن اثیر، عزالدین علی (1355). الکامل: تاریخ بزرگ اسلام، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی.
ابن العبری (1377). مختصر تاریخ الدول، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: علمـی و فرهنگی.
ابن سلمان، ابوسعید احمد (1343). مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، تهران، نشر صبا و سازمان اوقاف.
ابن طقطقی، محمد بن علی (1360). تاریخ فخری، ترجمه: محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگـاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن فوطی شیبانی، کمال الدین أبو الفضل عبد الرزاق بن أحمد (1359). مجمع الآداب فی معجم الألقاب، بی‌نا: چاپ هندوستان.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر (1988). البدایة والنهایة، تحقیق، تدقیق و تعلیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اقبال آشتیانی، عباس (1397). تاریخ مغول، تهران: نیلوفر نقره‌ای.
امین، حسن (1409). مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
بناکتی، محمد (1348). تاریخ بناکتی: روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ والانساب، تهران: جعفر شعار.
تنکابنی، محمد بن سلیمان (1399). قصص العلماء، تهران: علمی و فرهنگی.
حسینی (خواندمیر)، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1380). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران: خیام.
حسینی آملی (حاجی‌خلیفه)، رکن‌الدین بن شرف‌الدین (بی‌تا). زیج جامع سعیدی، نسخه خطی کتاب‌خانه ملی تبریز، مجموعه حاج‌حسین آقا نخجوانی، شماره 449.
حسینی دشتی، سید مصطفی (1369). معارف و معاریف، قم: اسماعیلیان، چاپ اول.
حلی، حسن بن یوسف (1417). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح: حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة السابعة.
دوانی، علی (1387). مفاخر اسلام، تهران: مرکز انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ج4.
ساندرز، ج. (1361). تاریخ فتوحات مغول، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: امیرکبیر.
شریعت، فرشاد؛ نادری باب اناری، مهدی (1390). «جدال اخلاق و سیاست در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی و نیکولو ماکیاولی»، در: پژوهش‌نامه علوم سیاسی، دوره 7، ش25، ص87-116.
صفا، ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.
صفدی عرضی دمشقی، مؤیدالدین (بی‌تا). رسالة فی کیفیة الارصاد، بی‌نا: سویم تکلی.
غسانی، اسماعیل بن عباس (1975). العسجد المسبوک والجوهر المحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک، محقق: شاکر محمود عبد المنعم، بغداد: دار البیان.
قمی، عباس (1385). الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، مصحح: ناصر باقری بیدهندی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول.
کتبی، محمد بن شاکر بن احمد بن عبد الرحمن (1421). فؤات الوفیات، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج2.
کندی، ادوارد استوارت (1374). پژوهشی در زیج‌های دوره اسلامی، ترجمه: محمد باقری، تهران: علمی و فرهنگی.
مدرس رضوی، محمدتقی (1370). احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: اساطیر.
مدرسی، محمد (1380). سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: امیرکبیر.
مظفری، سید محمد (1389). «بررسی انتقادی تأثیر ابن‌سینا بر جریان اخترشناسی در دوره اسلامی و نقد نظریه انقلاب علمی در رصدخانه مراغه»، در: تاریخ و تمدن اسلامی، س6، ش12، ص47-76.
موسوی خوانساری، محمد باقر (1390). روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، قم: اسماعیلیان.
نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد (1403). شرح الاشارات والتنبیهات، قم: دفتر نشر الکتاب.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1363). روضة التسلیم یا تصورات، تصحیح: ولادیمیر ایوانف (روسی)، تهران: جامی.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1369). اخلاق ناصری، تنقیح و تصحیح: مجتبی مینوی و علی‌رضا حیدری، تهران: خوارزمی.
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل الله (1269). تاریخ وصاف، بمبئی: چاپ سنگی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1362). جامع التواریخ، تصحیح: احمد آتش، تهران: دنیای کتاب.
یوسفی راد، مرتضی (1380). اندیشه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.