نگاهی نو به منابع کهن: در جست‌وجوی آثار و احوال ناصر کبیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری فرقه‌های شیعه، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

ابومحمد حسن بن علی، ملقّب به ناصر للحق، از امامان قدر اوّل زیدیه، به علم و تقوا و عدالت شهره آفاق بوده است. درباره آثار و احوال ناصر کبیر مطالب بسیار نگاشته شده که مستند بیشترشان نقل گزارش‌های دیگران، همراه با برداشت‌های متفاوت بوده است. در این نوشتار با نگاهی نو، آثار فراوان ناصر کبیر، همراه با نقل کوتاهی از آنها مستندسازی شده و نکات تازه‌ای از شرح حال وی را برجسته کرده‌ایم. اکثر قریب به اتفاق مطالب این نوشتار با تمرکز بر مخطوطات زیدیه، به‌ویژه نسخه‌های الإبانة، تنظیم شده و در مجموع نزدیک به 200 اثر برای ناصر للحق در این نوشتار گزارش کرده‌ایم. در توضیح برخی از آثار به مطالبی درباره مذهب وی نیز اشاره شده است.

کلیدواژه‌ها


آربری. آرثر ج. (1962). فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة تشستربیتی، ترجمه: محمود شاکر سعید، عمان: المجمع الملکی لبحوث الحضارة الاسلامیة (مؤسسة آل البیت (ع)).
آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الاولی.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة ‌الله (1385). شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
ابن اثیر، علی بن محمد (1385). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، دار بیروت، الطبعة الاولی.
ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی (1380). معالم العلماء، نجف: مطبعة الحیدریة، الطبعة الاولی.
ابن ندیم، محمد ابن ابی ‌یعقوب (2006). الفهرست، تحقیق: جوستاف فلیجل، محمد عونی عبد الرؤف و ایمان السعید جلال، بر اساس تحقیق فلوگل، قاهره: الهیئة العامة لقصور الثقافة.
ابوطالب هارونی، یحیی بن حسین (1435). الإفادة فی تاریخ الائمة السادة، صعده: مکتبة اهل البیت (ع)، الطبعة الاولی.
اردبیلی غروی حائری، محمد بن ‌علی (1403). جامع الرواة، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، الطبعة الاولی.
افندی اصفهانی، عبد الله (1401). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی، چاپ اول.
امین عاملی، سید محسن (1983). اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، الطبعة الاولی.
تنهجی، حسین بن احمد (بی‌تا). کتاب السیر، بی‌جا: مکتبة کاشف الغطاء، الرقم 1573.
جعفریان، رسول؛ لواسانی، سید محمدرضا (1392). «رساله اثبات وجود صاحب‌الزمان نوشته شیخ بهایی»، در: آیینه میراث، ش52، ص63-84.
جودکی، محمد؛ و دیگران (1433). موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، الطبعة الاولی.
حائری، عبدالحسین (1346). فهرست نسخه‌های کتاب‌خانه مجلس شورای ملّی، تهران: چاپ‌خانه مجلس، 1346.
 
حسنی، احمد بن ابراهیم (1423). المصابیح، تحقیق: عبد الله بن عبد الله بن احمد الحوثی، صعدة: مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة، الطبعة الثانیة.
حسینی اشکوری، سید احمد (1373). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ج23.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1357). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران: دانشگاه تهران، ج16.
درایتی، مصطفی (1394). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج29.
درایتی، مصطفی؛ درایتی، مجتبی (1398). معجم المخطوطات العراقیة: فهرس الناسخین، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
دیلمی، محمد بن احمد (بی‌تا). قواعد عقائد آل محمد (ص)، نسخه عکسی از مجموعه طاووس یمانی، قم: مرکز احیاء میراث اسلامی، ش380.
رحمتی، محمدکاظم (1383-1384). «نکاتی درباره آثار برادران هارونی»، در: کتاب ماه دین، ش89-90، ص74-81.
رضازاده لنگرودی، رضا (1388). «حسن اطروش» در: دانش‌نامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
سجادی، سید محمدتقی (1378). تاریخ و جغرافیای تاریخی رامسر، تهران: معین، چاپ اول.
سزگین، فؤاد (1412). تاریخ التراث العربی، ترجمه: محمود فهمی حجازی، قم: مکتبة المرعشی، الطبعة الثانیة.
شریف مرتضی (علم الهدی)، علی بن حسین (1417). المسائل الناصریات، مقدمه: سید حسن موسوی بروجردی، تهران: مجمع جهانی اهل بیت (ع).
شهردویر دیلمی، ابوالفضل بن شهردویر (بی‌تا). تفسیر کتاب الله، تهران: کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی، ش8309.
صبحی، احمد محمود (1411). فی علم الکلام: دراسة فلسفیة لآراء الفرق الإسلامیة فی أصول الدین، بیروت: دار النهضة العربیة، الطبعة الثانیة.
طوسی، محمد بن حسن (1420). رجال الطوسی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
عقیلی خراسانی، محمدحسین (1385). خلاصة الحکمة، قم: اسماعیلیان، چاپ اول.
علی‌زاده، رجب‌علی؛ و دیگران (1396). «میراث سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ناصر اطروش در دیلمان، گیلان و طبرستان»، در: تاریخ تمدن اسلامی، س50، ش2، ص209-232.
عمادی حائری، سید محمد (1389). «مقدمه الإبانة»، تهران: کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی.
قوجایی خامنه، مریم؛ موسوی‌نژاد، سید علی (1395). «معرفی تفسیر کتاب الله و تبیین گرایشات زیدی و ولایی مفسر»، در: مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، س12، ش45، ص53-63.
مادلونگ، ویلفرد (1987). أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان (المنتزع من التاجی فی أخبار الدیلمیة لإبراهیم بن هلال الصابی)، بیروت: المعهد الألمانی للأبحاث الشرقیة.
مامقانی، عبد الله (1427). تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، الطبعة الاولی.
مجهول (بی‌تا). رسالة فی علماء الزیدیة، بی‌جا: مکتبة کاشف الغطاء، الرقم 1573.
مجهول (بی‌تا). رسالة فی فقه الناصر، نسخه عکسی، بی‌جا: مرکز احیاء التراث الاسلامی، 2/948، کتابت: سده دوازدهم.
محلی، حمید بن احمد (1423). الحدائق الوردیة، تحقیق: مرتضی بن زید محظوری حسنی، صنعاء: مرکز البدر.
مرعشی، ظهیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
مفید، محمد بن محمد (1413). المسائل الجارودیة، تحقیق: کاظم مدیر شانه‌چی، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، الطبعة الاولی.
موسوی خوانساری، محمدباقر (1390). روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، قم: اسماعیلیان، چاپ اول.
موسوی نژاد، سید علی (1392). «تبارشناسی ناصر کبیر»، در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی ناصر کبیر و رسالت علمای اسلام در جهان امروز با تکیه بر آموزه‌های نهج‌البلاغه و صحیف سجادیه، ص67-120.
موسوی‌نژاد، سید علی (1387). «زیدیان شمال ایران در قرن هشتم هجری بر اساس نسخه‌ای تازه‌یاب»، در: هفت آسمان، س10، ش38، ص113-138.
موسوی‌نژاد، سید علی؛ موسوی تنیانی، سید اکبر (1394). «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، در: تاریخ اسلام، س16، ش2، ص55-86.
مهدوی سعیدی لاهیجانی، محمد (بی‌تا). سادات متقدمه گیلان، بی‌جا: بی‌نا.
میراحمدی، سید علی (1393). ناصر کبیر و خدمات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و مذهب وی در شمال ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد فرق تشیع، استاد راهنما: سید علی موسوی‌نژاد، استاد مشاور: منصور داداش‌نژاد، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ناصر اطروش، حسن بن علی (1418). البساط، تحقیق: عبد الکریم احمد جدبان، صعده: مکتبة التراث الاسلامی.
ناصر اطروش، حسن بن علی (1423). الإحتساب، تحقیق: عبد الکریم احمد جدبان، صعده: مکتبة التراث الاسلامی.
نجاشی، احمد بن‌ علی (1418). کتاب الرجال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ ششم.
وجیه، عبد السلام بن عباس (1420). أعلام المؤلفین الزیدیة، عمّان: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، الطبعة الاولی.
هوسمی، محمد بن یعقوب (بی‌تا الف). الإبانة، تهران: کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران، ش6623، کتابت سده دهم هجری.
هوسمی، محمد بن یعقوب (بی‌تا ب). الإبانة، تهران: مجلس شورای اسلامی، ش235 از مجموعه امام جمعه خوی، کتابت سده هشتم هجری؟.
هوسمی، محمد بن یعقوب (بی‌تا ج). الإبانة، دوبلین: کتاب‌خانه چستربیتی، ش3188.
هوسمی، محمد بن یعقوب (بی‌تا د). الإبانة، قم: کتاب‌خانه مرعشی، ش9189.
هوسمی، محمد بن یعقوب (بی‌تا ه). شرح الإبانة، یمن: تصویری از نسخه موجود در یکی از کتاب‌خانه‌های یمن.