مبانی تأویلات باطنی شهرستانی در مفاتیح الاسرار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

از رشته‌های وابسته به دانش تفسیر، شناخت روش تفسیر و تأویلِ مفسران و جایگاه اعتقادی و کلامی آن است.مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار از یگانه تفاسیر قرن ششم با گرایش کلامی عقلی از جریان اسماعیلی است. این تفسیر که ناتمام مانده، در قالب تفاسیرِ رایج و سنتی و به سبک تفسیر ترتیبی است. زبان این تفسیر عربی و ادبیات کلامی آن، ادبیات مردم خراسان کبیر است. این تفسیر از جمله معدود آثاری است که انعکاس‌دهندة روش تفسیر باطنی این نحلة مذهبی در شکل قابل قبولِ آن، در قرن ششم است. اهمیت این کاوش به دلیل نام‌آوری شخصیت کلامیِ مفسر و ویژگی‌های تفسیری آن است. شهرستانی روش تفسیری خود را بر اصول ویژه‌ای بنا نهاده است که در تفاسیر مشابه دیده نمی‌شود؛ از سویی صبغة کلامی دارد و در نقد اشاعره، معتزله و فلاسفه است، و از سویی دیگر تأویلی باطنی و شبیه به تفاسیر عرفانی است که در قالب اسرار و بیان لایه‌های دیگر این کتاب الاهی بیان شده است. نویسنده در آغاز شرحی از احوال و آثار شهرستانی را بیان می‌کند، سپس به مبانی تأویل‌گرایی، بستر اندیشه، و نمونه‌هایی از تفسیر باطنی او اشاره می‌کند و آنگاه به کلیاتی در معرفی تفسیر و منابع و روش و ویژگی‌های تفسیری او می‌پردازد

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1379ش)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، چاپ دوم، تهران:
طرح نو.
ابن‌تیمیه (بی‌تا)، منهاج السنة النبویة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
اخوان الصفا (1363ش)، رسائل اخوان الصفا، چاپ دوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌عماد الحنبلی، ابوالفلاح عبدالحی (1350ق)، شذرات الذهب فی اخبار مَن ذهب، قاهره: مکتبة القدس.
اسماعیلیه (مجموعه مقالات) (1381ش)، با مقدمه فرهاد دفتری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
ایازی، سید محمدعلی (1373ش)، المفسرون حیاتهم و منهجهم، چاپ دوم، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
ـــــــــــ (1385ش)، «اهل بیت و تأویل»، پژوهش‌های دینی. شماره11، تابستان.
التستری، محمد سهل بن‌عبدالله (1423ق)، تفسیر التستری، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حموی رومی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن‌عبدالله (1408ق/1988م)، معجم البلدان، بیروت: دار بیروت للطباعة و النشر.
رشیدرضا، محمد (بی‌تا)، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، بیروت: دارالکفر.
شاطبی، ابواسحاق (ابراهیم بن‌موسی) (1415ق)، الموافقات فی اصول الشریعه، تحقیق عبدالله دراز، بیروت: دارالمعرفة.
شهرستانی، عبدالکریم (1402ق)، الملل و النحل، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت: دارالمعرفة.
ـــــــــــ (1386ش/1429ق)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تحقیق محمد علی آذرشب، تهران: دفتر میراث مکتوب.
صدوق، محمد بن‌علی بن‌بابویه (1387ق / 1346ش)، توحید، تحقیق على اکبر غفارى، قم: انتشارات اسلامى، افست از نشر صدوق.
طبری، محمد بن‌جعفر (1415ق / 1995م)، جامع البیان عن تأویل ای القرآن. بیروت: دارالفکر، تحقیق خلیل المیس.
طوسی (1376ش/1417ق)، تهذیب الاحکام، تحقیق على اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق، 10جلد.
غراب، محمود محمود (1410ق / 1989م)، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن من کلام الشیخ الاکبر محی‌الدین ابن‌العربی، دمشق: مطبعة نضر.
غزالی، ابوحامد (1421ق/2000م)، فضائح الباطنیة، تحقیق محمد علی قطب، بیروت: المکتبة العصریة.
ـــــــــــ (بی‌تا)، احیاء العلوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فرمانیان، مهدی (1379)، «شهرستانی سنی اشعری یا شیعه باطنی»، هفت آسمان، شماره7.
قاضی نعمان، ابوحنیفه نعمان بن‌محمد (1415ق)، تأویل الدعائم، تحقیق عارف تامر، بیروت: دارالأضواء.
قشیری، عبدالکریم بن‌هوازن نیشابورى (1420ق)، لطائف الاشارات، تحقیق عبداللطیف حسن عبدالرحمن، بیروت، دارالکتب العلمیه.
کلینی الرازی، ابوجعفر محمد بن‌یعقوب (1401ق)، الکافی، تصحیح على اکبر الغفارى، بیروت: دارصعب، دارالتعارف.
 گلدزیهر، ایگناس (1382ش)، گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمة طباطبایی، مقدمه و تعلیق سید محمدعلی ایازی، تهران: ققنوس.
مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق)، بحار الانوار، بیروت: دارالوفاء.
معرفت، محمدهادی (1427ق)، التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
هاجسن، مارشال گ. س. (1378ش)، فرقة اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.