نگاهی به آرا و عقاید و زمینه‌های بروز و ظهور فرقه‌ حروفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایلام

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه ایلام

چکیده

حروفیه، فرقه‌ای است که در ایران عصر مغول و تیمور، تحت تأثیر اوضاع نابسامان آن عصر ظهور کرد و هدفش قیام پیشه­وران و رعایا علیه تبعیض طبقاتی بود. این نوشتار بر آن است تا اهمّ اصول اعتقادی حروفیه، ریشه‌های تاریخی و رهبران و پایه‌گذاران اصلی آن را بررسی و معرفی کند؛ حروفیه یک مسلک مذهبی مبارزاتی و معترض ایرانی با اعتقادات شدیداً ملی‌گرایانه بود. آنها بر ارزش نمادین و معانی رمزی حروف و شناخت خدا از راه حروف تأکید داشتند و مقام انسان را بسیار بالا می‌بردند. اساسی‌ترین اصول اعتقادی آنها عبارت‌ است از: شناخت خدا از راه حروف؛ انسان‌خدایی؛ اعتقاد به اینکه فضل‌الله استرآبادی، پایه‌گذار حروفیه، همان مسیح و خاتم اولیا و انبیاست؛ خواب منبع الهام و معرفت، و رؤیا جایگزین وحی است؛ اعتقاد به الوهیت علی(ع)؛ نامیرا بودن رهبران و ... . این عقاید باعث انحراف آنها و غلو در منزلت فضل شد، و درنتیجه از سوی علما و حکام مطرود شدند

کلیدواژه‌ها


 آژند، یعقوب (1369). تاریخ ایران دوره‌ تیموریان، تهران: جامی.
 ابراهیمی، مهدی و حسینعلی کندی (1388الف). «تصوف و تشیع و بعد فلسفی و انسان­گرایانه­ حروفیه (حروفیان)»، در: فصل­نامه‌ پژوهش‌های ادبی، ش­15، ص115-139.
ابراهیمی، مهدی و حسینعلی کندی (1388ب). «ادبیات حروفیه»، در: نشریه‌ فکر و نظر، ش10و11، ص88-107.
 ابن‌عرب‌شاه، احمد بن محمد (1356). زندگی شگفت­انگیز تیمور، ترجمه: محمدعلی نجاتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 اسفندیار، کی‌خسرو (1362). دبستان مذاهب، تهران: چاپ رحیم رضازاده ملک.
 الشیبی، مصطفی کامل (1380). تشیع و تصوف تا سده‌ دوازدهم، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
 انوری، حسن (1382). فرهنگ بزرگ سخن، چاپ دوم، تهران: سخن.
 اورنگ‌آبادی، میرعبدالرزاق (1309). مآثرالامراء، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته: مطبع النظام المطابع.
 بقلی، روزبهان (1385). شرح شطحیات، چاپ پنجم، تهران: طهوری.
 بیگدلی، غلامحسین (1363). دیوان اشعار عمادالدین نسیمی، [بی‌جا]: روشن.
 پسیخانی، محمود (بی­تا). میزان، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش6226.
 تربیت، محمدعلی (1373). دانشمندان آذربایجان، چاپ دوم، تبریز: فخرآذر.
 ثبوت، اکبر (1388). «حروفیه»، در: دانش‌نامه جهان اسلام، زیر نظر: غلامعلی حداد عادل، ج13، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
 جوادی‌زاده، زهرابیگم (1381). «پژوهشی در خرد»، در: نشریه فردوسی، ش2، ص9-37.
 خیاوی، روشن (1379). حروفیه (تاریخ، عقاید و آرا)، تهران: فردوسی.
 زرین‌کوب، عبدالحسین (1387). دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
 زرین‌کوب، عبدالحسین (1362). ارزش میراث صوفیه، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
 ستاری، جلال (1386). عشق صوفیانه، چاپ پنجم، تهران: مرکز.
 سجادی، سید ضیاءالدین (1372). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: سمت.
 شیمل، آنه ماری (1384). ابعاد عرفانی اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
 صفا، ذبیح‌الله (1368). تاریخ ادبیات ایران، چاپ پنجم، ‌تهران: ‌فردوس.
 طبری، احسان (1348). برخی بررسی‌ها درباره‌ جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، [بی‌جا].
 فدایی، مریم (1388). «هنر خوش‌نویسی هنر مقدس از نظر ادیان»، در: کتاب ماه هنر، ش128، ص64-77.
 فصیحی خوافی، احمد بن جلال­الدین محمد (1339). مجمل فصیحی، تصحیح: محمود فرخ، مشهد: فردوس.
گولپینارلی، عبدالباقی (1374). فهرست متون حروفیه، ترجمه: توفیق ه. سبحانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
 میرخواند، محمد بن خواندشاه (1339). روضه­الصفا، تهران: کتاب‌فروشی مرکزی، خیام و پیروز.
 نافجى، نصراللّه‌بن حسن (بی­تا). خواب‌نامه، (مجموعه نسخ خطى فارسى کتابخانه‌ واتیکان، ف1059).
 ورداسبی، ابوذر (1358). نمدپوشان، چاپ دوم، [بی‌جا]: امام.
 هدایت، رضاقلی­خان (1385). تذکره ریاض‌العارفین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.