انشعاب سیاسی ـ فکری علویان در عصر صادقین (ع): زمینه‌ها و پیامدها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ تشیع دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

جامعه شیعی در عصر حضور امامان با چالش‌های فراوانی در عرصه‌های سیاسی و فکری مواجه بود. دسته‌بندی‌ها و انشعابات داخلی شیعیان و علویان یکی از برجسته‌ترین موارد است. عمده‌ترین محور اختلافات شیعیان، مسئله امامت و وظایف و مصادیق آن بود. بر محور این مسئله بود که پس از درگذشت هر امامی جامعه شیعی شاهد پیدایش راه و رسمی مستقل، با اصول و عقاید خاص بود. ظهور انشعاباتی نظیر کیسانیان، زیدیان، اسماعیلیان، واقفه و ... از نمونه‌های بارز آن است. یکی دیگر از موارد اختلافی شیعیان، نحوه برخورد با دستگاه حکومت بود. این اختلاف، ابتدا، در انشعاب شیعیان به فاطمی و کیسانی ظهور یافت و سپس به تقسیم سیاسی شیعیان و علویان به دو شاخه حسنی و حسینی (یا زیدی و جعفری در عصر عباسیان) منجر شد. نوشتار حاضر، با تکیه بر منابع تاریخی و روایی، می‌کوشد ضمن بررسی این موضوع، برخی پیامدهای سیاسی و فکری آن را بیان کرده و به مواضع اهل بیت در این خصوص نیز اشاره کند.
 

کلیدواژه‌ها


ابن اثیر، عزالدین ابوحسن (1408). الکامل فى التاریخ، تحقیق: على شیرى، بیروت: دار الحبا.
ابن ‌طقطقى، محمد بن على بن طباطبا (1360). تاریخ فخرى، ترجمه: محمد وحید گلپایگانى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
ابوالفرج اصفهانى، على بن حسین (1414). مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق: سید احمد صقر، قم: منشورات الشریف الرضى.
ابوزهره، محمد (1378). الامام زید: حیاتة و عصره، آرائه و فقهه، دار الفکر العربى.
اربلى، على بن عیسى (بی‌تا). کشف الغمة فى معرفة الائمه، مقدمه: ابوالحسن شعرانى، ترجمه: على بن الحسین زواره‌اى، نشر ادب الحوزه، کتاب‌فروشى اسلامیه.
اشعری، ابوالحسن (1400). مقالات الاسلامین و اختلاف المحصلین، تصحیح: هلموت ریتز، بیروت: دار النشر.
الاهی‌زاده، محمدحسن (1385). جنبش حسنیان، قم: شیعه‌شناسی.
حر عاملى، محمد بن حسین (1403). وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانى شیرازى، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
حسن، ابراهیم حسن (1375). تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران:
جاودان.
حسین، جاسم (1377). تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه: سید محمدتقى آیت‌اللهى، تهران: امیرکبیر.
حمیرى، ابى سعید بن نشوان (1948). الحور العین، تحقیق و مقدمه: کمال مصطفى، مقدمه: محمد زاهد الکوثرى، قاهره: مکتبه الخانجى.
رسى، قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل (1422). مجموعه کتب و رسائل الامام القاسم بن ابراهیم الرسى، تحقیق: عبدالکریم احمد جدبان، صنعاء: دار الحکمه الیمانیه.
سبحانی، جعفر (1418). الزیدیه فی موکب التاریخ، بیروت: دار الاضواء.
صبحى، احمد محمود (1405). فى علم الکلام: دراسة فلسفیه لاراء الفرق الاسلامیه فى اصول الدین، بیروت: دار النهضة العربیه.
صدوق، ابوجعفر محمد بن على (1359). کمال الدین و تمام النعمة، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
صفار، ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ (1362). بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد (ص)، تصحیح و تعلیق: میرزا محسن کوچه‌باغى التبریزى، قم: منشورات مکتبه آیة الله العظمى المرعشى النجفى.
طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر (1409). تاریخ الامم و الملوک، بیروت: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات.
طوسى، محمد بن حسن (1348). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشى)، مقدمه: حسن مصطفوى، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکده الاهیات و معارف اسلامى.
عطاردی، عزیزالله (1368). مسند الامام الهادى، مشهد: المؤتمر العاصی الامام الرضا علیه السلام.
کلینى، محمد بن یعقوب (1401). اصول الکافى، تصحیح و تعلیق: على‌اکبر غفارى، بیروت: دار صعب.
لیثی، سمیره مختار (1363). جهاد الشیعیه فی العصر العباسی الاول، [بی‌جا]: [بی‌نا].
مجلسى، محمدباقر (1403). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
محمدجعفری، سید حسین (1364). تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: سید محمدتقی آیت‌اللهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مدرسى طباطبایى، حسین (1386). مکتب در فرآیند تکامل: نظرى بر تطور مبانى فکرى تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: کویر.
مفید، محمد بن نعمان (بی‌تا). الارشاد، ترجمه: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران: انتشارات الاسلامیه.
ملایرى معزى، اسماعیل (1414). جامع احادیث الشیعه، به اشراف: آقا حسین طباطبایى بروجردى.
منتظری، حسینعلی (1367). مبانی فقهی حکومت اسلامی. ترجمه و تقدیر: محمود صلواتی، ج1، تهران: انتشارات کیهان.
ناشی اکبر، عبدالله بن محمد (1386). مسایل الامامه (به ضمیمه متن عربی)، ترجمه: علیرضا ایمانی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
نوبختى، حسن بن موسى (1381). فرق الشیعه، ترجمه و تعلیقات: محمدجواد مشکور، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.