معرفی و بررسی کهن‌ترین نسخه خطی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته کارشناسی ‌ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

چکیده

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، از تفاسیر روایی شیعه با نزدیک به یکصد نسخه خطی است، که در نوع خود کم‌نظیر است. درباره نسخ خطی این تفسیر، تاکنون کار مستقلی انجام نشده و غیر از معرفی مختصر نسخه‌ها در فهارس، مطلبی یافت نشد. بنابراین، لازم بود تحقیق مستقلی درباره کهن‌ترین نسخه خطی این تفسیر با پیش‌کشیدن پرسش‌هایی انجام شود: 1. کهن‌ترین نسخه خطی مستقل و غیرمستقل تفسیر عسکری کدام است؟ 2. این نسخ خطی، اصیل هستند یا خیر؟ 3. ویژگی‌های قدیمی‌ترین نسخ خطی تفسیر کدام است؟ در نوشتار حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، مشخص شد که قدیمی‌ترین نسخه مستقل تفسیر، نسخه خطی دانشگاه تهران، به تاریخ 808 ه.ق. است؛ و از آن سو، قدیمی‌ترین نسخه خطی (با تاریخ 736 ه.ق.) غیرمستقل از تفسیر که حدود چهل روایت از 363 روایت موجود آن را در بر دارد، نسخه خطی کتاب احتجاج است. همچنین، روشن شد که نسخه کهن تفسیر، دوخطه و ترمیمی است؛ و در 16 برگ اول، به صورت حرفه‌ای، ترمیم شده است؛ و به نظر می‌رسد نام کاتب و تاریخ کتابت، مخدوش و نونویس باشند؛ هرچند با توجه به متن اصلی نسخه، این نسخه متعلق به قرن هشتم یا نهم است؛ و کاتب نسخه، حلی‌ کیاء یا علی کیاء، احتمالاً از نسل شیعیان زیدی گیلان، بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن شهر آشوب، محمد بن علی (بی‌تا). معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة، نجف: المطبعة الحیدریة.
ابن‌اسفندیار، محمد (۱۳۲۰). تاریخ طبرستان، به کوشش: عباس اقبال آشتیانی، تهران: بی‌نا.
استادی، کاظم (1400 الف). «بررسی سندی و رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری (ع) تا شیخ صدوق»، در: قرآن و روشنگری دینی، دوره 2، ش3، ص141-164.
استادی، کاظم (1400 ب). گزارش شکلی اسناد تفسیر امام حسن عسکری (ع)، رساله مخطوط، قم: کتاب‌خانه آیت الله مرعشی.
استادی، کاظم (1400 ج). بازشناسی مؤلف تفسیر منسوب به عسکری (ع)، رساله مخطوط، قم: کتاب‌خانه آیت الله مرعشی.
استادی، کاظم (1401). «در جست‌وجوی ابوجعفر الحسینی العلوی المرعشی»، در: مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، س27، ش71.
اصفهانی افندی، عبدالله (1403). ریاض العلماء، قم: بی‌نا.
امین عاملی، سید محسن (۱۴۲۱). اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف.
پاکتچی، احمد (1393). «تفسیر، سده‌های میانه»، در: دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج15، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
تهرانی، آقابزرگ (بی‌تا). طبقات اعلام الشیعة، تحقیق: علی‌نقی منزوی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
جعفریان، رسول (1387). اطلس شیعه، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
حر عاملی، محمد بن حسن (بی‌تا). امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق: السید احمد الحسینی، بغداد: مکتبة اندلس.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1330). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران (ج4-18)، تهران: دانشگاه تهران.
درایتی، مصطفی (1391). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران: کتاب‌خانه ملی.
رابینو، ه. ل (1366). ولایت دارالمرز گیلان، ترجمه: جعفر خمامی‌زاده، رشت: طاعتی.
رابینو، ه. ل. (1364). فرمانروایان گیلان، ترجمه: جکتاجی و رضا مدنی، رشت: گیلکان.
زرکشی، محمد بن عبد الله (۱۳۷۶). البرهان فی علوم القرآن، محقق: محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة.
شریعتی فوکلایی، حسن (1388). حکومت شیعی آل کیا در گیلان، قم: شیعه‌شناسی.
شوشتری، نورالله (1377). مجالس المؤمنین، تهران: اسلامیه.
صالح، صبحی ابراهیم (1372). مباحث فی علوم القرآن، قم: منشورات الرضی.
صدوق، محمد بن علی (۱۳۷۹). معانی الاخبار، قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمد بن علی (1390). عیون اخبار الرضا (ع)، نجف: المطبعة الحیدریة.
صدوق، محمد بن علی (بی‌تا). علل الشرائع، قم: مکتبة الداوری.
طبرسی (منسوب به)، أحمد بن علی (1386). الاحتجاج، تعلیق: السید محمد باقر الخرسان، نجف: النعمان.
طبرسی (منسوب به)، أحمد بن علی (736 ه.ق.). نسخه خطی احتجاج، اردکان: کتاب‌خانه حوزه علمیه اردکان، ش177.
عسکری (منسوب به)، حسن (808 ه.ق.). نسخه خطی تفسیر عسکری، تهران: کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ش6414.
عسکری (منسوب به)، حسن (قرن 10). نسخه خطی تفسیر عسکری، مشهد: کتاب‌خانه آستان قدس رضوی، ش11165.
عسکری (منسوب به)، حسن (قرن 11). نسخه خطی تفسیر عسکری، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی، ش11985.
عسکری، حسن (1409). التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، تحقیق: محمدباقر ابطحی، قم: بی‌نا.
علم‌الهدی، علی بن الحسین (1398). المسائل الناصریات، تحقیق: بروجردی، قم: دار الحدیث.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
موسوی‌نژاد، سید علی (1392). مجموعه مقالات همایش بین‌المللی ناصر کبیر، تهران: مجمع جهانی اهل بیت (ع).
ناشناس (حدود قرن هشتم). رسالة فی تراجم علماء الزیدیة و تألیفاتهم (نسخه خطی ناقص درباره زیدیان گیلان)، نجف: نسخ خطی کتاب‌خانه کاشف الغطاء، ش1573.