شکل‌گیری اسلام‌شناسی روسی: از مذهب‌گرایی تا بی‌طرفی علمی (نیمه دوم سده 19- اوایل سده 20)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فلسفه و فرهنگ شرقی، انستیتوی فلسفه دانشگاه دولتی سن‌پترزبورگ (سن ‌پترزبورگ، روسیه)

2 گروه فلسفه دین و دین‌شناسی، انستیتوی فلسفه دانشگاه دولتی سن‌پترزبورگ (سن‌ پترزبورگ، روسیه)

3 دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات روسی، بنیاد زبان روسی پوشکین (مسکو)، تهران، ایران

4 دانشجوی دکتری فلسفه دین و دین‌پژوهی، انستیتوی فلسفه (وابسته به آکادمی علوم روسیه)، مسکو، روسیه

چکیده

این مقاله به تجزیه و تحلیل شکل‌گیری اسلام‌شناسی روسی در نیمه دوم سده 19 تا اوایل سده 20 اختصاص دارد. دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن پترزبورگ به سال 1855 افتتاح شد و شعبه ضداسلامی آکادمی دینی کازان در سال 1854 شروع به کار کرد و هر یک مکتبی در اسلام‌شناسی پایه‌گذاری کردند. از این دو مکتب معمولاً با تعابیر مکتب «آکادمیک» و «مسیونری کازان» یاد می‌شود. شخصیت‌های کلیدی مکتب آکادمیک الکساندر قاسِمُویچ کاظم‌بیگ (1802-1870)، ویکتور راماناویچ رُزِن (1894-1908) و واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد (1869-1930) ایگناتی یولیانویچ کراچکُفسکی (1883-1951) هستند که مطالعاتشان از مذهب‌گرایی دور بود؛ زیرا آنان بررسی عینی اسلام و فرهنگ مسلمانان را دنبال می‌کردند. اگرچه مانند سایر نقاط اروپا، بسیاری از آنها برتری مسیحیت بر اسلام را در نظر داشتند. در مقابل، مکتب مسیونری کازان قرار داشت که آثار ضداسلامی منتشر می‌کرد. میخاییل الکساندرویچ ماشاناف (1852-1924) و یئوفیمی الکساندرویچ مألف (1835- 1918) از نمایندگان این مکتب‌اند. برخی از نمایندگان این مکتب به‌تدریج جدال‌های مستقیم ضداسلامی را کنار گذاشتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


مواد آرشیوی

یادداشت‌های بخش شرقی انجمن باستان‌شناسی امپراتوری روس (ЗВОРАО) (1886). ج1، ص38-45.
یادداشت‌های بخش شرقی انجمن باستان‌شناسی امپراتوری روس (ЗВОРАО) (1887). ج2، ص283-301.
یادداشت‌های بخش شرقی انجمن باستان‌شناسی امپراتوری روس (ЗВОРАО) (1893). ج8، ص362-367.

منابع چاپی

«اخباری از بخش تبلیغاتی» (1873). مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش1، کازان: اونیورسیتسکایا لیتراتورا، ص1-16.
آسترااوماف، ن. پ. (1910). اسلام‌شناسی، بخش اول: عربستان، مهد اسلام، تاشکند: تیپوگرافیا پری کانتسلیاریی ترکستانسکاوا گنرال-گوبرناترا.
آسترااوماف، ن. پ. (1916). اسلام‌شناسی: اصول اعتقادی در قرآن، مسکو: روسکایا پچاتنایا.
آستارااوماف، ن. پ. (1872). «یادداشتی بر اهمیت اسلام در مسیحیت و تاریخ بشر»، مصاحب ارتدوکس، بخش 3، سپتامبر، ص13-39.
آلیکسِیِف، ای. ل. (2001). «اسلام‌شناسی تبلیغاتی در کازان و مسئله درک اسلام در جامعه روسی»، دینشناسی، ش1، ص84.
امپراتوری روسیه در تاریخ‌نگاری خارجی: کارهای سال‌های اخیر (منتخبات) (2005). گردآورندگان: پ. وِرت، پ. س. کابیتاف و آ. ای. میلِر، مسکو: نوایه ازداتلستوا.
بارتولد، و. و. (1918). اسلام: شرح کلی، پتروگراد: انتشارات آگنی.
بارتولد، و. و. (1918). فرهنگ اسلام: شرح کلی، پتروگراد: انتشارات آگنی.
بارتولد، و. و. (1922). جهان اسلام، پتروگراد: انتشارات نائوکا ای اشکولا.
بارتولد، و. و. (1912). «خلیفه و سلطان»، جهان اسلام، ش1، ص203-226 و 345-400.
بِسمِرتنایا، اُ. (2017). «آیا فقط حاشیه‌نگاری هستند؟ سه مورد «استفاده مسلمانان از زبان روسی» در اواخر دوران امپراتوری روسیه»، مجله اسلام‌شناسی، ش1 (7)، ص144-145.
بِکین، ر. ای. (2017). «شمیدت آ. اِ. و خادژِتلاشِه م. ب.: داستان یک اختلاف بر سر مجله جهان اسلام»، عصرلار آوازی: پژواک قرن‌ها (به ترکی تاتاری)، ش3-4، ص254-266.
بِکین، ر. ای. (2016). «گروه اسلام‌شناسی دانشگاه پتروگراد (بخشی از زندگی‌نامه آ. اِ. شمیدت که شهرت کمی دارد»، آرس اسلامیکا: در بزرگ‌داشت استانیسلاو میخایلوویچ پروزورف، ویراستار: م. ب. پیاترُفسکی و آ. ک. علی‌اکبراف، مسکو: نائوکا (واستوچنایا لیتراتورا)، ص77-95.
تاریخ شرق‌شناسی در کشور از اواسط قرن 19 تا سال 1917 (1997). ویراستار: ویگاسین آ. آ. و دیگران، مسکو: انتشارات واستوچنایا لیتراتورا.
تُلتس، و. (2013). «شرق خود روسیه»: سیاست برابری و شرق‌شناسی در اواخر دوران امپراتوری و اوایل دوران شوروی، مسکو: نوایه لیتراتورنایه آبازرینیه.
تیرنُفسکی، س. (1892). یادداشت تاریخی درباره وضعیت آکادمی دینی کازان بعد از اصلاحات، کازان: تیپوگرافیا ایمپراتورسکاوا اونیورسیتیتا.
جهان اسلام (با ویراستاری و. بارتولد) (1912). ش1، سن‌ پترزبورگ: ایزدانیه ایمپراتورسکایا اُبشستوا واستوکاوئدنیا.
خابیبولین، م. ز. (2004). برگی از تاریخ اسلام‌شناسی در کازان از نیمه دوم قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم (میخاییل الکساندراویچ ماشاناف)، کازان: انتشارات فِن، 2004.
دالینینا، آ. آ. (1994). غلام دِین، سن ‌پترزبورگ: مرکز پتربورگسکویه واستوکاودنیه.
دانتسیگ، ب. م. (1968). مطالعات خاور نزدیک در روسیه (قرن 19 تا اوایل قرن 20)، مسکو: انتشارات نائوکا.
رازوماف، ن. (1876). «نقش تاریخی محمد [ص]»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش11، کازان: اونیورسیتیتسکایا تیپوگرافیا، ص1-231.
زنامینسکی، پ. و. (1892). به یاد نیکالای ایواناویچ ایلمینسکی، کازان: تیپوگرافیا ن. یا. ایلیاشِنکا.
ژوزِه، پ. ک. (1899). «معتزله: پژوهش‌های تاریخی‌اعتقادی در اسلام»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، چاپ بیست‌ودوم، کازان: تیپوگرافیا ای لیتوگرافیا و. م. کلوچنیکاف، ص1-269.
 
سابلوکُف، گ. س. (1884). درباره قرآن: کتاب قانون تعلیمات اسلامی، کازان: اونیورسیتیتسکایا تیپوگرافیا.
اسمیرنوف، ف. (1893). «رابطه وحی‌های دروغین قرآن با شرایط زندگی محمد [ص]»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش19، کازان: اونیورسیتیتسکایا تیپوگرافیا، ص1-380.
شرق‌گرایی در برابر شرق‌شناسی: مجموعه مقالات (2016). گردآورنده: و. اُ بابرُونیکف و سید جواد میری، مسکو: انتشارات صدرا.
شمیدت، آ. اِ. (1912). «جستارهایی درباره تاریخ دین اسلام»، جهان اسلام، ش1، ص32-55، 185-202 و 562-581.
شمیدت، آ. اِ. (1914). «عبدالوهاب شعرانی و کتاب الدرر المنثورة فی بیان زبد العلوم المشهورة (دانه‌های مروارید ریخته‌شده) او»، سن ‌پترزبورگ: تیپوگرافیا ایمپراتورسکای آکادمیی نائوک.
صورت‌جلسات شورای آکادمی دینی کازان در سال 1911 (1912). کازان: سنترالنایا تیپوگرافیا.
علی‌اکبراف، آ. ک. (2016). «اسلام‌شناسی در روسیه، موضوع و جایگاه آن در نظام علوم انسانی (به دنبال مباحثه‌ای علمی)»، آرس اسلامیکا: در بزرگ‌داشت استانیسلاو میخایلوویچ پروزورف، ویراستار: م. ب. پیاترُفسکی و آ. ک. علی‌اکبراف، مسکو: نائوکا (واستوچنایا لیتراتورا)، ص51-76.
فارتوناتوف، یا. (1875). «اندیشه‌های قرآن، موافق در جهت روی‌آوردن مسلمانان به مسیحیت»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش7، کازان: اونیورسیتیتسکایا تیپوگرافیا، ص1-111.
فیلیمُنوف، آ. (1874). «دلایل سلامت کتاب‌های عهد جدید [از تحریف]، در رد بر مسلمانان»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش3، کازان: تیپوگرافیا کاکُوینوی، ص245.
کاستروکُف، م. آ. (2014). «برگی از تاریخ تدریس حقوق اسلامی در کازان»، دنیای چندفرهنگی منطقه میانی حوزه رودخانه ولگا: ابعاد اجتماعی، مردم‌شناختی و تاریخی، ج1، کازان: ایزداتلستوا ک. ن. ی. ت. او، ص228-234.
کاظم‌بیگ، آ. ک. (1865). باب و بابیان: اغتشاشات دینی و سیاسی ایران در سال‌های 1844-1852، سن‌ پترزبورگ: انتشارات تیپوگرافیا و. ن. مایکوف.
کاظم‌بیگ، م. م. آ. (1859). «مریدیه و شامِل»، واژه روسی، ش12، ص182-246.
کاظم‌بیگ، م. م. آ. (1859). واژه‌یاب جامع قرآن، سن ‌پترزبورگ: تیپوگرافیا آکادمی نائوک.
کانتیمیر، د. ک. (1722). کتاب سیستیما یا وضعیت دین محمد [ص]، سن ‌پترزبورگ: تیپوگرافیا تسارتسویوشاوا سانت‌پیتربورخا.
کراچکُفسکی، ای. یو. (1958). «جستاری بر تاریخ عرب‌شناسی روسیه»، کراچکُفسکی ای. یو.: آثار برگزیده، ج5، ایزداتلستوا آکادمیی نائوک س. س. س. ر.، ص9-192.
کراچکُفسکی، ای. یو. (1958). «و. و. بارتولد در تاریخ اسلام‌شناسی»، کراچکُفسکی ای. یو.: آثار برگزیده، ج5، مسکو: ایزداتلستوا آکادمیی نائوک س. س. س. ر.، ص348-360.
کریمسکی، آ. ای. (1899). اسلام و آینده آن، مسکو: انتشارات ماگازین کنیژنایه دلا.
جِراسی، ر. (2013). پنجره‌ای رو به شرق: امپراتوری، شرق‌گرایی، ملت و دین در روسیه، مسکو: نوایه لیتراتورنایه آبازرینیه.
لیاپُلداف، آ. (1973). «تجربه تشریح اسلام بر اساس آموزه‌های حنفیان»، مجموعه تبلیغاتی ضداسلامی، ش2، کازان: تیپوگرافیا کاکُوینوی، ص1-246.
ماشاناف، م. آ. (1885). شرح زندگی اعراب در دوران محمد [ص] به مثابه درآمدی بر مطالعه اسلام، کازان: اونیورسیتسکایا تیپوگرافیا.
ماشاناف، م. آ. (1910). وضعیت امروز تاتارهای مسلمان و مناسبات آنان با اقوام دیگر، کازان: تیپو- لیتوگرافیا ای. س. پئرُف.
مالُف،ی، آ. (1897). آخیر زمان کتابی: آموزه‌های اسلام درباره پایان جهان، کازان: تیپو- لیتوگرافیا ایمپراتورسکاوا اونیورسیتیتا.
مصاحب ارتدوکس (1915). اکتبر- دسامبر، ص276-292.
مصاحب ارتدوکس (1915). سپتامبر، ص141-153.
میراث میرزا کاظم‌بیگ: گذشته و معاصر، سخنرانی‌ها و اطلاعیه‌های کنفرانس علمی بین‌المللی (شهر کازان، 20-21 نوامبر 2013) (2014-2015). کازان- سن‌پترزبورگ- باکو: فالیانت.
والِیِف، ر. م. (1998). شرق‌شناسی در کازان: خاستگاه و تکامل (قرن 19 تا دهه دوم قرن 20)، کازان: انتشارات کازانسکی اونیورسیتیت.
کاظم‌بیگ، آ. ک. (1860). «اسلام، محمد [ص]»، واژه روسی، ش10، ص270-302.
کریمسکی، آ. ای. (1904). تاریخ اسلام، بخش 2-1، مسکو: تیپوگرافیا و. گاتسوک.
باتونسکی، م. آ. (2003). روسیه و اسلام، ج2-3، مسکو: انتشارات پراگرس- ترادیتسیا.