حقیقت یا افسانه: ارزیابی دانشمندان مسلمان از «حافظه تاریخی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

دانشمندان مسلمان معتقدند گزارش متن یا حادثه‌ای اگر با حافظه تاریخیِ جمعیِ جامعه در همه اعصار و در طی نسل‌ها تأیید شود می‌تواند گزارشی یقین‌آور و قطعی تلقی شود. کسانی گفته‌اند اگر در اعتبار حافظه تاریخی تردید شود بنیاد دو نهاد دین و تاریخ به‌کلّی ویران خواهد شد، چون هر دو به نحوی راسخ بر حافظه تاریخی بنا شده‌اند. با این همه، دانشمندان مسلمان از این امکان نیز آگاه بودند که هماهنگی ناآگاهانه و ارتجالی اذهان به سبب احساس مشترک یک جامعه، می‌تواند انگاره مشترکی را بیافریند که گفته یا حادثه‌ای را به آگاهی جمعی و باوری مشترک برای نسل‌های آینده تبدیل کند و آنچه را ما «حافظه تاریخی» می‌نامیم به وجود آورد. آنها می‌دانستند که روایت‌ها ثابت نیستند و می‌توانند در طول زمان تغییر کنند، همچنین ممکن است مردم منابعی دیگر، از جمله تفسیر خود از حادثه‌ای را بر مشاهده‌شان بیفزایند و درنتیجه، آگاهی جمعی و باور مشترکی شکل بگیرد که حقیقتی در آن وجود ندارد. آنها می‌دانستند که شنیدن حادثه یا خبری برای بار نخست، می‌تواند اثری عمیق بر ذهن بگذارد که همواره آن حادثه یا خبر را در ظرف همان فهم نخست به یاد آورد. بنابراین، چگونه می‌توان اثبات کرد که مصداقی از حافظه تاریخی واقعاً درست است و صرفاً شایعه‌ای نبوده که مردم در مقطع زمانی خاصی آن را باور کرده، یا خواسته‌اند باور کنند، و آن را برای یکدیگر نقل کرده و [سپس] نسل‌به‌نسل انتقال داده‌اند؟ خطّ فاصل میان حقیقت و شایعه چیست و چه هنگام حافظه تاریخی، حقیقت، یعنی رخدادِ واقعی حادثه‌ای یا بیان گفته‌ای، را می‌نُمایاند؟ در سنت اسلامی، در چنین مسائلی شرایطی پیشنهاد کرده‌اند تا مجال خطا را محدود کند و اعتبار حافظه تاریخی را به مثابه راوی امین و مخبر صادقِ وقوع عینی و خارجی رخداد افزایش دهد. این مقاله بر آن است تا شرایط پیشنهادی را مطرح کند.

کلیدواژه‌ها


«قول الحسن بن السهل بن السمح بن غالب فی الاخبار التی یخبرون بها کثیرون» (1970). معرف: محمدتقی دانش‌پژوه، در: مقالات و بررسی‌ها، ش3-4، ص239-257.
ابن ابی حاتِم (1999). تفسیر، تحقیق: اسعد محمد الطیب، مکه و ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
ابن ابی شیبه (2004). المصنّف، ریاض: مکتبه الرشد.
ابن ‌الندیم (1971). الفهرست، به ‌کوشش: رضا تجدّد، تهران: بی‌نا.
ابن الوردی (1939). خریده العجائب، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن بابویه، محمد بن علی (1970).  کمال الدین، تحقیق: علی ‌اکبر الغفاری، تهران: دار الکتب الاسلامی.
ابن حزم (1903). الفصل فی الملل والاهواء والنحل، قاهره: مکتبه الخانجی.
ابن حزم، علی بن احمد (1928). المحلّی، تحقیق: احمد شاکر، قاهره: مکتبه دار التراث.
ابن حزم، علی بن احمد (بی‌تا). الاحکام فی اصول الاحکام، قاهره: مطبعه العاصمه.
ابن حنبل، احمد (1993). مسند، تحقیق: شعیب الأرناؤوط والآخرون، بیروت: مؤسسه الرساله.
ابن رشد (1994). الضروری فی اصول الفقه، تحقیق: جمال الدین العلوی، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
ابن سعد (1990). الطبقات الکبیر، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن ‌عساکر (1928). تبیین کَذِب المُفتری، دمشق: مطبعه التوفیق.
ابن هشام، عبد الملک (1936). السیره النبویه، به کوشش: مصطفی السقا والآخرون، قاهره: مطبعه مصطفی البابی الجلی و اولاده.
ابو العرب، محمد ابن احمد (1968). طبقات علماء افریقیا و تونس، به ‌کوشش: علی الشابّی والآخرون، تونس: بی‌نا.
ابوجعفر الکلینی، محمد بن یعقوب (1957-1958). الکافی، به ‌کوشش: علی اکبر الغفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
الازرقی، ابوالولید (1933). اخبار مکه، تحقیق: رشدی صالح مَلحس، مکه: بی‌نا.
الآمدی، سیف الدین (1968). الاِحکام فی اصول الاَحکام، قاهره: بی‌نا.
الباقلانی، ابوبکر (1947). التمهید، ضبطه و قدم له و علق علیه: محمود محمد الخُضیری والآخرون، قاهره: دار الفکر العربی.
باقلانی، ابوبکر (1971). نکت الانتصار، تلخیص: محمد بن عبد الله صیرفی، اسکندریه: بی‌نا.
باقلانی، ابوبکر (1993). الطریق والارشاد، به ‌کوشش: عبد الحمید ابوزُنید، بیروت: بی‌نا.
البغدادی، عبد القاهر (1910). الفرق بین الفرق، تحقیق: محمد بدر، قاهره: بی‌نا.
البغدادی، عبد القاهر (1928). اصول الدین، استانبول: مطبعه الدوله.
الجوینی (امام الحرمین)، عبدالملک بن عبدالله (1980). البرهان فی اصول الفقه، تحقیق: عبد العظیم الدیب، قاهره: دار الوفاء.
دینَوری، احمد ابن داوود (1960). الاخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر والآخرون، قاهره: وزاره الثقافه والارشاد القومی.
زرکشی، بدر الدین (2000). البحر المحیط، حققه: محمد محمد تأمر، بیروت: دار الکتب العلمیه.
السُبکی، تقی الدین؛ السبکی، تاج الدین (1981). الابهاج فی شرح المنهاج، تحقیق و تعلیق: شعبان محمد اسماعیل، قاهره: مکتبه الکلیاته الازهریه.
السرخسی، ابوبکر (1973). اصول السرخسی، تحقیق: ابو الوفاء الافغانی، حیدرآباد، تجدید چاپِ بیروت: دار الکتب العلمیه.
السمعانی، ابوالمظفر (1998). قواطع الادله، تحقیق: عبد الله ‌بن حافظ الحَکَمی، ریاض: بی‌نا.
شریف جرجانی (1907). شرح المواقف، قاهره: بی‌نا.
الشیرازی، ابو اسحاق (1988). شرح اللُمع، به‌ کوشش: عبد المجید ترکی، بیروت: بی‌نا.
طبری، محمد بن جریر (1905). جامع البیان، بولاق: بی‌نا.
طبری، محمد بن جریر (1912). جامع البیان، قاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.  
طبری، محمد بن جریر (1960). تاریخ الرسل والملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار المعارف.
طیالِسی (1999). مسند، تحقیق: محمد بن عبد المحسن الترکی، قاهره: دار هجر.
عبده، محمد (1967). تفسیر جزء عمّ، قاهره: بی‌نا.
العیاشی، محمد بن مسعود (1961). تفسیر، به ‌کوشش: هاشم رسولی محلاتی، قم: مطبعه العلمیه.
غزالی، ابوحامد (1970). المنخول، به کوشش: محمد حسن هیتو، بیروت: دار الفکر المعاصر.
الغزالی، ابوحامد (1997). المستصفی من علم الاصول، تحقیق: محمد سلیمان الاشقر، بیروت: مؤسسه الرساله.
فخر الدین الرازی، محمد بن عمر (1999). المحصول فی علم الاصول، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (بی‌تا). مفاتیح الغیب = تفسیر کبیر، قاهره: بی‌نا.
ماتریدی، ابو منصور محمد بن محمد (2010). کتاب التوحید، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مجلسی، محمد باقر (1983). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
المظفر، محمد رضا (1968). المنطق، نجف: مطبعه النعمان.
نعیم بن حماد (1991). کتاب الفتن، تحقیق: سهیل زکّار، مکه: بی‌نا.
نیشابوری، مسلم بن حجاج (بی‌تا). صحیح مسلم، بی‌جا: بی‌نا.
واقدی، محمد بن عمر (1966). مغازی النبی، به کوشش: مارسدن جونز، آکسفورد.
ونشریسی (1981). المعیار المُعرِب، رباط: بی‌نا.
الهمذانی، عبد الجبار (1974). فضل الاعتزال، تحقیق: فؤاد سید، تونس: دار التونسیه.