تبیین و تحلیل دیدگاه محمدکاظم هزارجریبی درباره عرفان و فلسفه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه تهران.

2 کارشناسی ارشد کلام اسلامی، گرایش امامت، بنیاد فرهنگی امامت، قم.

چکیده

محمدکاظم‌بن‌محمدشفیع هزارجریبی (متوفای 1236ق) از دانشمندان شیعی در اواخر دورۀ زند و اوایل دورۀ قاجار است. وی آثار بسیاری در علوم دینی به‌ویژه علم کلام نگارش کرده است. بیشتر آثار هزارجریبی تصحیح و احیا نشده و منظومه فکری ایشان تبیین نگردیده است.
هزارجریبی با فلاسفه و عرفا به‌شدت مخالفت می‌کند و در نقد آن‌ها گاهی از اعتدال خارج شده و به افراط می‌گراید. وی عرفا و فلاسفه را گمراه دانسته و خطر آن‌ها را بر دین عظیم می‌شمارد. در آثارش گاهی شخصیت‌هایی از آن‌ها را (مانند ابن‌سینا و ابن‌عربی) نام برده و نقد و لعن می‌کند. گاهی حکایت‌هایی از آن‌ها را که در برخی تذکره‌ها آمده، نقد می‌کند و برخی از مواقع نیز نظریات آن‌ها را در مباحثی مانند وحدت وجود، انسان کامل، و چینش نظام هستی رد می‌کند. هزارجریبی دستاوردهای فلاسفه را قبول نداشته و برای رسیدن به حقیقت، قرآن و روایات را کافی می‌داند. در نوشتار حاضر نظریات هزارجریبی با ارائۀ شواهد و نمونه، از آثار خطی و چاپی، تبیین، تحلیل و نقد شده است. شیوۀ گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها


منابع
آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الثالثة.
آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1430). طبقات اعلام الشیعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
ابن الندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی.
امین، سید حسن (1408). مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، الطبعة الاولی.
تنکابنی، محمّد بن سلیمان (1383). قصص العلماء، به کوشش: محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ اول.
جهان‌بخش، جویا (1391). «ملا محمدکاظم هزارجریبی و دو رساله غلوستیزانه‌اش»، در: مزدک‌نامه 5: یادبود پنجمین سالگرد درگذشت مهندس مزدک کیان‌فر، به کوشش: پروین استخری و جمشید کیان‌فر، تهران: پروین استخری، چاپ اوّل، ص51-110.
سبحانی، جعفر (1418). موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسة الإمام الصادق j، الطبعة الاولی.
سبحانی، جعفر (1424). معجم طبقات المتکلمین، قم: مؤسسة الامام الصادق j، الطبعة الاولی.
شیروانی، زین‌العابدین (1315). بستان السیاحة، تهران: چاپ‌خانه احمدی، چاپ اول.
قنبریان، علی (1398). تصحیح نسخه‌های کلامی هزارجریبی و تبیین آرای کلامی ایشان، استاد راهنما: سید مجتبی میردامادی و سید جواد نعمتی، رساله دکتری مدرسی معارف اسلامی، تهران: دانشکده معارف و اندیشه اسلامیِ دانشگاه تهران.
کشی، محمد بن عمر (1404). اختیار معرفة الرجال، قم: مؤسسة آل البیت j لاحیاء التراث، الطبعة الاولی.
گلچین معانی، احمد (1363). تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران: کتاب‌خانه سنایی، چاپ دوم.
مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین؛ رفیعی علامرودشتی، علی (1385). «الرحلة الکربلائیة: بخش چهارم»، در: میراث شهاب، س12، ش3-4 (45)، ص3-25.
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی (1362). مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار مشتمل بر تراجم و شرح احوال اعیان رجال علمی زمان قاجاریه از علما و حکما و ...، اصفهان: کمال، چاپ دوم. 
نوری، میرزا حسین (1412). دار السلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام، بیروت: دار البلاغة، الطبعة الثانیة.
هدایت، رضاقلی‌خان (1336). مجمع الفصحاء، به کوشش: مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (1394). مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: توحیدیة عدلیة، مصحح و محشی: علی قنبریان و علی کریمی، تهران: صبا، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (1395). مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: کاشف العدل اقناعیّة برهانیّة، مصحح و محشی: علی قنبریان و علی کریمی، تهران: صبا، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (1396). پنج رساله از محمّدکاظم هزارجریبی: محک النبیین فی شأن امیر المؤمنینj سلمانیة محک الایمان رافعة التوهم، ناشناخته، تصحیح و تعلیقات: علی قنبریان، تهران: میراث فرهیختگان، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (1397). در مکتب اسلام: تصحیح رساله فواید لطیفه، مصحح و محشی: علی قنبریان، مقدمه: علی‌رضا لیاقتی، تهران، میراث فرهیختگان، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (1398). سنجش و نقد فلسفه و عرفان: تصحیح رساله منبه المغرورین، مصحح و محشی: علی قنبریان، مقدمه: علی‌رضا لیاقتی، سفارش‌دهنده: مؤسسه فرهنگی‌هنری نوین‌پژوهش فیاض، تهران: میراث فرهیختگان، چاپ اول.
هزارجریبی، محمدکاظم (بی‌تا الف). تحفة الاخیار، تهران: کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 7/4527.
هزارجریبی، محمدکاظم (بی‌تا ب). فواید لطیفه، قم: کتاب‌خانه فیضیه، شماره نسخه: 6/1239.
هزارجریبی، محمدکاظم (بی‌تا ج). منبه الجهّال علی وصف رئیس اهلِ الضلال، تهران: کتاب‌خانه ملی، شماره نسخه: 14321/5.
هزارجریبی، محمدکاظم (بی‌تا د). ناشناخته، تهران: کتاب‌خانه ملّی، شماره نسخه: 32149-5.
هزارجریبی، محمدکاظم (بی‌تا ه). منبِّه المغرورین، تهران: کتاب‌خانه ملّی، نسخه خطی، شماره نسخه: 32149-5.