اصطلاح «رافضه» در کاربرد شیعه امامیه: ترجمه و نقد دو مقاله از اتان کلبرگ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب قم

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم

چکیده

اتان کلبرگ، خاورشناس معاصر، شیعه‌پژوه و نویسنده بنام اسرائیلی است. وی مقاله‌ای درباره کاربرد اصطلاح «رافضه» در میان شیعیان امامیه دارد که در سال 1979 منتشر شد. همچنین، مدخل «رافضه» در دائرة‌المعارف اسلام را نیز نگاشته است. در مقاله نخست، وی عنوان «رافضه» را می‌کاود و با رویکردی تاریخی‌روایی سیر تطور معنایی و تاریخی این اصطلاح را در روایات شیعی بررسی می‌کند و تحلیلی از این مفهوم به دست می‌دهد. وی با جست‌وجوی رد پای واژه «رافضه» در قرآن کریم و نیز کتاب‌های تورات و انجیل می‌کوشد نحوه به‌کارگیری کتاب‌های اسرائیلی در روایات شیعی را بکاود. البته در پژوهشِ نخست وی، کم و کاستی‌هایی دیده می‌شود که برخی را در مقاله دوم مرتفع می‌کند. مقاله دوم، از لحاظ شیوه و روش پژوهش مشابه مقاله نخست است اما مطالب پیشین را بسط می‌دهد و دیگر احتمالات پیدایش عنوان «رافضه» را در کنار قیام زید می‌کاود. همچنین، چند روایت از اهل ‌سنت و زیدیه در به‌کارگیری این عنوان می‌افزاید. مصادیق رافضه، فرقه‌های گوناگون آن، جغرافیای رافضه، حضور روافض در شهرهای مختلف اسلامی، بزرگان رافضه و اعتقادات آنها از دیگر مباحث مطرح‌شده در این مقاله است که از خلال آنها سیر به‌کارگیری این اصطلاح را تا عصر حاضر پی می‌جوید. البته وی دیدگاه‌های ناصوابی راجع به شیعه امامیه مطرح می‌کند که توضیحات لازم در خصوص آنها و نقد برخی، در پاورقی ذکر شده است. در پایان نیز، هر دو مقاله کلبرگ از لحاظ روشی نقد شده است.

کلیدواژه‌ها


منابع نویسنده

قرآن کریم.
ابن ‌بابویه قمی، محمد بن علی (1378-1379). إکمال الدین، تهران: بی‌نا، ج1.
ابن‌ حجر هیتمی، علی (1385). الصواعق المحرقة، تحقیق: عبد الوهب عبد اللطیف، قاهره: بی‌نا.
ابن ‌شهرآشوب (1956). مناقب علی بن ابی‌ طالب، تحقیق: عده‌ای از علمای نجف، نجف: بی‌نا، ج2 و 3.
ابوحاتم رازی، احمد ابن حمدان (1392/1972). کتاب الزینة، تحقیق: عبدالله سامرایی، بغداد: بی‌نا.
برقی، احمد ابن محمد (1964). المحاسن، تحقیق: محمد صادق بحر العلوم، نجف: بی‌نا.
ثعلبی، احمد ابن محمد (بی‌تا) قصص الأنبیاء، بیروت: بی‌نا.
جاحظ (1955). العثمانیة، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، قاهره: بی‌نا.
حسنی رازی، مرتضی بن قاسم (1313/1934). تبصرة العوام، تحقیق: اقبال، تهران: بی‌نا.
شرف ‌الدین موسوی، سید عبد الحسین (1963). کتاب المراجعات، نجف: بی‌نا.
شریف مرتضی (1301). الشافی للإمامة، تهران: بی‌نا.
شمس‌ الدین ذهبی، محمد ابن احمد (1956). تذکرة الحفاظ، حیدرآباد: بی‌نا، ج1.
طبری، محمد ابن جریر (1954). تفسیر، قاهره: بی‌نا، ج11 و 16.
طبری، محمد بن ابی القاسم (1963). بشارة المصطفی، نجف: بی‌نا.
طوسی، محمد بن حسن (1963). کتاب الرجال، تحقیق: محمد صادق بحر العلوم، نجف: بی‌نا.
قاضی عبد الجبار (1966). المغنی، تحقیق: عبد الحلیم و سلیمان دنیا، قاهره: بی‌نا، ج20.
قزوینی رازی، عبد الجلیل (1952). کتاب النقض، تحقیق: جلیل ‌الدین حسینی ارموی، تهران: بی‌نا.
قمی، علی بن ‌ابراهیم (1386-1387). تفسیر، تحقیق: طیب موسوی جزائری، نجف: بی‌نا، ج2.
کلینی، محمد بن ‌یعقوب (1375-1377). الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: بی‌نا، ج8.
کوفی، فرات ابن ‌ابراهیم (1354). تفسیر، نجف: بی‌نا.
مجلسی، محمد باقر (1305-1315). بحار الأنوار، بی‌جا: بی‌نا، ج5، 11، 13، 15.
مسعودی، علی بن حسین (1893). التنبیه والإشراف، تحقیق: ام. جی. دی گوج، لیدن: بی‌نا.
مسعودی، علی بن حسین (1955). إثبات الوصیة للإمام علی بن ابی ‌طالب، نجف: بی‌نا.
مسعودی، علی بن حسین (1965). مروج الذهب، تحقیق: سی. اچ. پلت، بیروت: بی‌نا، ج1.
مفید، محمد بن نعمان (1971). الإختصاص، نجف: بی‌نا.
ممقانی، عبدالله (1350). تنقیه المقال فی علم الرجال، نجف: بی‌نا، ج2.
نجاشی، احمد بن ‌علی (1317). کتاب الرجال، بمبئی: بی‌نا.
 
Brockelmann, C.; Pellat, Ch. (n.d.). “al-Amash”, in: The Encyclopaedia of Islam, new edition, s.v.
Calmard, J. (1971). “Le Chiisme imamite en Iran ȧ Iʼépoque seldjoukide, d'après le Kitab al-Naqḍ,” in: Le monde iranien et l'Islam. I, Geneva and Paris, pp. 43-67.
Friedlaender, I. (1908). “The Heterodoxies of the Shiites in the Presentation of Ibn Ḥazm,” in: JAOS, 29, pp. 137-159.
GAS, I, p. 534.
Khalidi, T. (1975). Islamic Historiography: The Histories of Masūdī, Albany, pp. 138. n. 2, 163-164.
Kister, M. J. (1972). “Ḥaddithū an banī isrāʾīla wa-lāḥaraja,” in: Israel Oriental Studies, 2, pp. 215-239.
Molė, M. (1963). “Entre le mazdėisme et l’Islam; la bonne et la mauvaise religion,” in: Mélanges Henri Massé, Tehran, pp. 303-316.
Nöldeke, Th. (1920). Das iranische Nationalepos, Berlin & Leipzig, p. 19, n. 2.
Pellat, Ch. (1970). “Masūdī et l’lmāmisme,” in: Le Shīism Imāmite, ed. R. Brunschvig and T. Fahd, Paris, pp. 69-90.
Repr. Hildesheim, 1961, pp. 266-267.
Rosenthal, F. (1962). “The Influence of the Biblical Tradition on Muslim Historiography,” in: Historians of the Middle East, cd, B. Lewis and P. M. Holt, London, pp. 35-45.
Speyer, H. (1931). Die biblischen Erzāhlungen im Qoran, Grāfenhainichen.
Vajda, G. (1941-5). “Deux ʼhistoires de Prophėtcs’ selon la tradition des Shīites duodėcimains,” in: REJ, 106, pp. 124-133.
Vajda, G. (n.d.). The Encyclopaedia of Islam, new edition, s.v., “Idris”.
Watt, W. Montgomery (1963). “The Rāfīḍites: A Preliminary Study,” in: Oriens, 16, pp. 110-121.
 
منابع مترجم
قرآن کریم.
نهج البلاغه (بی‌تا). شرح: محمد عبده، بیروت: دار المعرفة، ج4.
ابن ابی‌ الدنیا قشیری، عبد الله بن ‌محمد (1408/1988). الصمت و حفظ اللسان، تحقیق: محمد احمد عاشور، قاهره: دار اعتصام: الطبعة الثانیة.
ابن ‌اعثم کوفی، احمد (1411/1991). الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار اضواء، الطبعة الاولی، ج8.
ابن ‌حبان تمیمی، محمد (1411/1991). مشاهیر علماء الأمصار و أعلام فقهاء الأقطار، تحقیق: مرزوق علی ابراهیم، منصوره: دار وفا، الطبعة الاولی.
ابن ‌شاهین بغدادی، عمر بن ‌احمد (1415/1995). شرح مذاهب أهل ‌السنة و معرفة شرائع الدین والتمسک بالسنن، تحقیق: عادل بن ‌محمد، بی‌جا: مؤسسة قرطبة، الطبعة الاولی.
ابن ‌عبد ربه اندلسی، احمد بن ‌محمد (1404). العقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، ج2.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن ‌مسلم (1969). المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، قاهره: دار المعارف، الطبعة الثانیة.
ابن ‌کثیر دمشقی، اسماعیل (1388/1986). قصص الأنبیاء، تحقیق: مصطفی عبد الواحد، مصر: دار الکتب الحدیثة، الطبعة الاولی، ج1.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن ‌حسین (1385/1965). مقاتل الطالبیین، اشراف کاظم مظفر، نجف: مکتبة حیدریة، الطبعة الثانیة.
ابوحاتم ورسنانی رازی، احمد بن ‌حمدان (2015). الزینة، تحقیق: سعید غانمی، بیروت- بغداد: منشورات جمل، الطبعة الاولی، ج1.
اشعری، علی بن ‌اسماعیل (1426/2005). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: نعیم زرزور، بی‌جا: مکتبة عصریة، الطبعة الاولی، ج1.
انباری (ناشی اکبر)، عبدالله بن ‌محمد (2003). مسائل الإمامة و مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان. اس.، بیروت: دار نشر إرغون فرلاغ، الطبعة الثانیة.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل (1401/1981). صحیح البخاری، بی‌جا: دار الفکر، ج5.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل (1406/1986). التاریخ الصغیر، تحقیق: محمود ابراهیم زائد، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی، ج1.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل (بی‌تا). التاریخ الکبیر، دیاربکر: مکتبة الاسلامیة، ج3.
برقی، احمد بن ‌محمد (1330). المحاسن، تصحیح: جلال‌الدین حسینی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج1.
بلاذری، احمد بن ‌یحیی (1397/1977). أنساب الأشراف، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت: دار التعارف، الطبعة الاولی، ج3.
بیهقی، ابراهیم بن ‌محمد (بی‌تا). المحاسن والمساوئ، بی‌جا: بی‌نا.
تمیمی مغربی، نعمان بن ‌محمد (1383/1963). دعائم الإسلام و ذکر الحلال والحرام والقضایا والأحکام عن أهل‌ البیت رسول الله علیه و علیهم أفضل السلام، تحقیق: آصف بن ‌علی ‌اصغر فیضی، قاهره: دار المعارف، ج1.
تنوخی، محسن بن ‌علی (1364). الفرج بعد الشدة، قم: شریف رضی، الطبعة الثانیة، ج2.
ثعلبی، احمد بن ‌محمد (1422/2002). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابومحمد بن ‌عاشور، بیروت دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، ج6.
خلّال، احمد بن ‌محمد (1410/1989). السنة، تحقیق: عطیه زهرانی، ریاض: دار رایه، الطبعة الاولی، ج3.
دارقطنی، علی بن ‌عمر (1406/1986). المؤتِلف والمختِلف، تحقیق: موفق بن ‌عبد الله بن ‌عبد القادر، بیروت: دار الغرب الاسلامی، الطبعة الاولی، ج3.
دباغی، حیدر (1398). سیر تطور تاریخی اصطلاح «رافضه» در سه سده نخست، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ تشیع، استاد راهنما: علی آقانوری، استاد مشاور: نعمت‌الله صفری فروشانی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
دینوری، احمد بن ‌داود (1960). الأخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر، قاهره: دار احیاء الکتب العربی، الطبعة الاولی.
رسی، یحیی بن ‌حسین (1421/2001). مجموع رسائل الإمام الهادی إلی الحق القویم یحیی بن ‌الحسین بن ‌القاسم بن ‌ابراهیم، تحقیق: سید مجد الدین بن ‌محمد مؤیدی، صعده: مؤسسة امام زید بن ‌علی، الطبعة الاولی.
زهری، محمد ابن ‌سعد (بی‌تا). الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر، ج5.
صدوق، محمد بن ‌علی (1361). معانی الأخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه اسلامی.
صدوق، محمد بن ‌علی (1385/1966). علل الشرائع، نجف: مکتبة حیدریة، ج1.
صدوق، محمد بن ‌علی (1404). من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة الاسلامی، الطبعة الثانیة، ج4.
صدوق، محمد بن ‌علی (1405/1363). کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه اسلامی.
صدوق، محمد بن ‌علی (1417). الأمالی، قم: مؤسسة بعثة، الطبعة الاولی.
طبری، محمد بن ‌جریر (1358/1939). المنتخب من ذیل المذیل من تاریخ الصحابة والتابعین، بیروت: مؤسسة اعلمی.
طبری، محمد بن ‌جریر (1403/1983). تاریخ الأمم والملوک (تاریخ الطبری)، بیروت: مؤسسة اعلمی، الطبعة الرابعة، ج1، 5، 6.
عبسی کوفی (ابن ابی ‌شیبه)، عبد الله بن ‌محمد (1409/1989). المصنف، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی، ج1.
غطفانی، یحیی ابن ‌معین (بی‌تا). تاریخ ابن ‌معین، تحقیق: عبد الله احمد حسن، به روایت عباس بن ‌محمد دوری، بیروت: دار قلم، ج1.
کلینی، محمد بن ‌یعقوب (1348). الأصول من الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الثانیة، ج8.
کوفی، فرات ابن ‌ابراهیم (1410/1990). تفسیر، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
مجلسی، محمد باقر (1403/1983). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تحقیق: عبد الزهراء علوی، ج11 و 53، بیروت: مؤسسة وفا، الطبعة الثانیة؛ ج31، الطبعة الثانیة، بیروت: دار رضا.
مسعودی، علی بن ‌حسین (1386/1966). أخبار الزمان و من أباده الحدثان و عجائب البلدان والغامر بالماء والعمران، بیروت: دار اندلس، الطبعة الثانیة.
مسعودی، علی بن ‌حسین (1404). مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار هجرة، الطبعة الثانیة، ج1 و 3.
مسعودی، علی بن ‌حسین (بی‌تا). التنبیه والإشراف، بیروت: دار صعب.
مفید، محمد بن ‌نعمان (بی‌تا). الإختصاص، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
مقدسی، مطهر بن ‌طاهر (بی‌تا). البدء والتاریخ، بورسعید: مکتبة الثقافة الدینیة، ج5.
نصیری، هادی؛ صالحی، محمدعلی (1396). «توحید مفضل بن ‌عمر جعفی در ترازوی نقد»، در: کتاب قیم، س7، ش16، ص133-156.
نوبختی، حسن بن ‌موسی (1355/1936). فرق الشیعة، تصحیح: سید محمد صادق آل ‌بحر العلوم، نجف: مکتبة رضویة.
وکیع، محمد بن ‌خلف (بی‌تا). أخبار القضاة، بیروت: عالم کتب، ج1.
یعقوبی، احمد بن ابی‌ یعقوب (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی، قم: مؤسسه نشر فرهنگ اهل‌ بیت (ع)، ج1 و 2.