آوانویسى فارسى واژگان و نام هاى سنسکریت و پالى

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده


اشاره

به دو دلیل این بحث را که در هفت آسمان، ش 6، تابستان 1379 آمده است، از نو مطرح مى کنیم. یکى به خاطر سهو و اشتباهاتى که در کاربرد نشانه هاى آوانویسى در آن مقاله دیده مى شود، و دیگر، که علت اصلى است، نیاز پژوهشگران ادیان شرقى به بحث فنى ترى است که با استناد به کتاب هاى تخصصى این قلمرو فراهم آمده باشد. پژوهشگران در مراجعات مکرر به متن ها و کتاب هاى تخصصى و فلسفى فارسى و نیز انگلیسى متوجه شده اند که از این منظر در میان صاحب نظران این رشته، و نیز گاهى در یک کتاب معین، هماهنگى دقیقى به چشم نمى خورد. البته باب این بحث همچنان باز است و چشم به راه یارى صاحب نظرانیم، خاصه سنسکریت دانان ایرانى. ناگفته نماند که فارسىْ نوشت هاى پیشنهادى استاد پاشایى تنها براى نوشتن نام ها و واژگان متن هاى فلسفى و ادبى سنسکریت و پالى مى تواند مفید باشد، و در واقع پیشنهادى است براى یکدست شدن فارسىْ نوشت هاى این نام ها و واژگان، و ابداً نه به کار تلفظ فنى این واژگان مى آید و نه گرهى از کار فراگیرندگان این زبان ها باز مى کند.

 ½   1  واکه هاى ساده

گلویى ها:    a         ¥a            ( اَ ،     آ )

کامى ها:       i        ¦I               ( اى ،  ـــیـــ ،  ى )

لبى ها:         u         ¦u             ( وُ ،      و )

مغزى ها:      ¤ r        ¦¤r                      ( رِ ،    رى )[1]

دندانى ها:     ¤l         ¦¤l                                  ( لِ ،    لِ یا لى )

 ½   2  واکه هاى مرکب

کامى ها:      e          ai             ( اِ ،  اِى   ـــ   اَى ،    آى )

لبى ها:         o          au                       ( اَوُ ،  ئوُ )

 

نمونه ها

½    3  a :   اَ   کمابیش آن را مثل اَ در اَبر، و فتحه روى حروف مى نویسیم: amatam : اَمَتَم; karma : کَرمَه.[2] و نیز هــ   در آخر واژه براى a. ½  ؤ 22. البته نمى توان گفت که این  aدقیقاً صداى اَ دارد، بلکه آ کوتاه است، اما ما در فارسى یک صداى اَ داریم و یک آ، که آ را : براى : ¦ aگذاشته ایم. در سرّ  اکبر نیز براى این  a، ــَ  به کار برده اند: karman : کَرمَن;  karmaکَرْم (کَرْمَ);  varna: وَرْن; mantra مَنْتَر.[3]

½    4   i:   یى   کوتاه. پیشنهاد مى کنم به شکل ایــ ، ــیــ  ، یى  بنویسیم: ¦avidya : اَویدیا; ، و na¦ Nirva: نیروانَه. این  i  نظر آوایى به کسره زیر حرف یا کسره اضافه ( ــِ ) نزدیک است. در گذشته نیز چنین مى نوشته اند: هِند، سِند، بِهار نیزra)¦Viha( مانند اینها. در سرّ  اکبر همین گونه نوشته اند. من هم در چاپ اول چند کتابم به همین شکل نوشته ام. اما بارها دیده ام که آنها را به شکل هاى نادرست تلفظ مى کنند (مثلاً  نِروانه را نَروانه مى خوانند); از این رو به ناچار به شکل یـ ، ى نوشته ام که باید آن را یى بسیار کوتاه خواند، مثلا اَویدیا را )¦ (avidyaشبیه اَوِدْیا خواند.

½    5  u :    وُ  (اوى کوتاه) که به شکل اوُ، در اول، و وُ در وسط و آخر مى نویسیم:

ra¦ upaka: اوُپَه کارَه; vastu وَسْتوُ.

½    6  ¦a :   مثل آ   در آب، ma¦na : نامَه; va¦bha : باوَه.

½    7  ¦i :   یى  کشیده، مثل یــ  در بیل (البته کمى کشیده تر از معمول)، ja¦bi : بیجَه.

½    8  ¦u :   اوُى کشیده، به شکل و نشان مى دهیم : tra¦ su: سوترَه; pa¦ru : روپَه.

½    9  من براى این ¦u ، سواى و، تا کنون دو پیشنهاد دیگر داده ام که خود در کاربرد آنها به مشکلاتى برخورده ام. یکى وو (مثل وو در طاووس، داوود)، و دیگرى وُو (به قیاس وُ یا -¦ suبراى u)، و حتى مى توان وُوُ، براى کشیده شدن وُ. اما آوانوشت sa¦aprabha¤ Suvarn¦ja¦ Yuvaraچگونه باید باشد؟ سوُورنه پرباسه؟ یا یوُوراجا؟ که در این صورت  Suv-با مى آمیزد. حتى این جا هم اگر روى واو دومى فتحه نباشد (وَ: سوُوَرنه پرباسه) سوُوـ مى تواند  suoخوانده شود، مثل guo، گوُو، که البته براى این نمونه سوُئوـ و گوُئو ترجیح دارد. پس از برخورد با این گونه نمونه ها به وُوُ براى ¦ suفکر کردم. عیب اصلى این پیشنهاد یکى دراز شدن آوانوشت آن واژه یا نام بود، و دیگرى قرار گرفتن  vیا   oیا ¦ oپس از وُوُ، یا دو  ¦ suدر یک کلمه معین بود، که این خصوصاً در واژگان ژاپنى، که u ،  o، ¦u و ¦o در آن زیاد است، فراوان به چشم مى خورد. مثل ¦gyo¦o¦ Ju(جوُوُوْگیوْ)، ¦ro¦ju¦ To(توْجوُوُروْ) یا ¦-shu¦ Shintoku-fuku:شین توکوُ- فوُکوُوُـ شوُوُ، یا¦-nembutsu- shu¦zu¦ Yu(یوُوُزوُوُنِم بوُتسوُ- شوُوُ). همین امر سبب شد که براى آوانویسى ¦ uراهى دیگر بیندیشم، که با یک و نوشته شود و از آمیزش آن با u ، o ،  vخوددارى شود، و از سوى دیگر، طبعاً هرگونه پیشنهادى باید در چارچوب نرم افزارهاى موجود و رایج صورت بگیرد (مثلاً نرم افزار زرنگار). پس از بررسى هاى گوناگون به  و براى ¦ uرسیدیم. در خیال من    واو را مى کشد.[4] چشم به راه پیشنهادهاى آسان تر هستیم.

 

 واکه هاى مرکب

½   10   ai:   ــَ ى، به صورت یاى ساکن ماقبل مفتوح:  Jainaجَینَه; ali¨ Vais: وَیشالى.[5] با اندکى آسان گیرى مى توان جاینا و وایشالى هم نوشت.

½   11  au :   اَوُ، ئوُ: Maurya،  Kautilyaو yana¦Bauda به ترتیب مَئوُریَه، کَئوُتیلیه، بَئوُدایَنَه.

½   12  e :   اِ کشیده، یا صدایى نزدیک به اِى در واژه هاى فارسى نِى، دِى، رِى. این e  هرگاه پیش از دو واکه قرار بگیرد کمابیش صداى کوتاه دارد:  Veda: وِیده (که غالباً به شکل رایج آن وِدا نوشته مى شود.)، cetasah : چِیتَسَه،  hetu: هِیتوُ. (هرگاه این صدا را اِى بخوانیم پیش از ى حتماً کسره مى گذاریم، مثل نمونه هاى بالا.) در سرّ اکبر هم ى براى این e به کار برده اند:  Vedanta: وِیدانت; ika¤es¨Vais : ویشِیشیکه; deva¦Maha : مَهادِیو.

13  o :   به شکل و ئو هنگامى که تنها باشد): mano : مَنو; lokottara : لوکوتَّرَه. ½

½    14  ¤r    :¤  I(کمابیش رِ یا رى کوتاه و لِ یا لى کوتاه) واکه کوتاه اند که فقط در سنسکریت مى توان یافت، نه در پالى. مثلا g¤ r(رِگ یا ریگ) یا i¤s¤r رِشى یا ریشى. در این کتاب رى یا لى مى نویسیم.

 ½   15  همخوان ها

                                           1                      2                      3                      4                      5

       گلویى ها:           k                      kh                     g                       gh                     ­n

                                           ک                     ک                     گ                     گ                     ن

       کامى ها: c                       ch                     j                       jh                     ‌n                     y                      ¤s

                                           چ                      چ                      ج                      ج            ن + ى                ى                     ش

       مغزى ها: ¤t                     h¤t                    ¤d                     h¤d                   ¤n[6]

       دندانى ها:           t                       th                     d                      dh                     n                      r                       ¨s

                                           ت                     ت                     د                       د                       ن                      ر                        س / ش

       لبى ها:                p                      ph                     b                      bh                     m                     v

                                           پ                     پ                     ب                     ب                     م                       و

       دمیده:                h :   هــ

½     16 ویسَرگَه:[7]      ¤h :   ه

½     17 اَنوُسْوارَه:[8]      ­m : م،  ن[9]

½     18  براى  V   هم شاید ضرورى باشد که نشانه اى روى و استفاده کنیم، که با  O  نیامیزد. اما من تاکنون از کاربرد نشانه روى و براى v پرهیزکرده ام، به دلیل زیاد شدن نشانه هاى روى حروف فارسى. اما ناگزیر از این پیشنهادم: و. براى v (هرچند خود به دلیل پیش گفته تا کنون از آن استفاده نکرده ام.)

½     19  h که با همخوان دیگرى ترکیب مى شود حرف مستقل هـ ، مثلاً حرف h دمیده در واژه hetu ، یا hina و مانند اینها نیست، که به آن حرف اضافه شده باشد، مثلا  ghدو حرف نیست، بلکه یک حرف است با صدایى خاص، یعنى هم دمیده است و هم شنیده مى شود. اگر حرف پیش از آن را ساکن بگیریم، مثلاً g در gh  را، و سپس  hرا متناسب با حرکت بعدى بخوانیم تاحدى درست خوانده ایم. مثلاً sangha را مى توان سنگْ هَه خواند و نوشت; همین گونه است dhi¦upa ، اوُپادْهى، vatthu¦Katha : کَتْهاوَتْ هوُ. و مانند اینها. اما اگر در اول واژه قرار بگیرد مثل dharma باید آن را دْهَرمَه نوشت که البته خواندن  دْ براى ما در متن گفتار فارسى ممکن نیست، از این رو، بى شک دَهَرمَه خواهیم خواند. را این واژه را به طور غیر فنى به صورت دهارما هم نوشته اند. این هــ  h مى توان نزدیک به در هاى جمع دانست، که پیش از آن ساکن است: لبْها، چپْها، رگْها و مانند اینها. به طور کلى اداى این دسته از همخوان ها براى ما فارسى زبانان، و به طور کلّى ایرانیان، دشوار است. ما این گونه  hسنسکریت را در اوستایى هم داشته ایم که در تلفظ و کتابت فارسى کنونى غالباً یا ساقط شده است، مثل  bhangaکه شده است بَنگ، Kangha که شده کَنگ، taھ paradhaکه شده پیش داد،  thangکه شده تَنگ; و یا به حرف دیگرى تبدیل شده است مثل gh که غالباً به غ بدل شده است و  dhبه ذ،  khبه خ، مثلا ereghant : ارغنده،  megha: میغ، adhvenak : آذین; و همین گونه است واژه  kharaسنسکریت که در فارسى کنونى خَر است.

½     20  در سرّ  اکبر[10] همه جا این h  را نوشته اند: dhi¦sama : سمادهى; sambhu : سمبهو; siddhiسِدهى.[11]

½     21  پیشنهاد ما این است که اگر این گونه حروف را همراه با واکه پس از آن کشیده تر تلفظ کنیم تا حدودى به اصل صدا نزدیک شده ایم; مثل دَهْره (بنا بر برهان قاطع بر وزن ِ بَهْره) که در سنسکریت ra¦ dhaاست، و این ابزارى است که در هر خانه روستایى مازندرانى لااقل یکى هست که آن را دَرِه مى خوانند با دَ  کشیده تر از معمول. اگر به واژه بَنگ و مَرگ نیز توجه شود آنها را اندکى کشیده تر از فتحه هاى دیگر مى خوانیم. از این رو kh ،  ghو مانند اینها را ک و گ ... نوشته ام. البته ما همواره رومىْ نوشت پالى یا سنسکریت آنها را یا در متن یا در پانویس ها مى آوریم تا از هر گونه اشتباهى اجتناب شود.

½     22  هـــ  یا هـاى بیان فتحه، که به آن هاى غیر ملفوظ مى گویند (یا چنان که دبستانى هاى کنونى مى گویند: اِ چسبان به آخر، یا اِ تنها مثل میوه، گیوه، جیوه[12])، براى a  در آخر کلمات سنسکریت و پالى انتخاب شده است. مثلا نیروانَه، کامَه، نامَه، جیوَه، جاوَه و مانند اینها. البته اگر مثلا به سیاق فارسى امروزى مردم تهران و شهرهاى مازندران بخوانیم   را باید نامِه، کامِه، نیروانِه خواند. در سرّ اکبر این   :aگاهى به صورت ها ى بیان فتحه نوشته اند مانند: la¦ja: جالَه ( ص 199) و loka : لوکه (ص 199)،  hiranyagarbhaهِرَن گربْهَه (ص 199)، و گاهى هم ننوشته اند: karma کَرْم.

½     23  ه. تسیمر درباره همخوان کامى ‌ nمى نویسد مثل ‌n است در واژه اسپانیایى or‌ sen(سِنْ یور). (و یا در واژه اسپانیایى ana‌man )مانْ یانا) و یا ny در canyon.)[13] یک استثنا وجود دارد و آن واژه ¦a‌ jnاست که مانند صداهاى هندوى جدید خوانده مى شود مثل gyah با  gشدید (همان). در سرّ اکبر همه جا ¦a‌ jnگیا خوانده شده است، و نیز تمام ترکیبات آن، مانند na¦a‌jn : گیان، na¦a‌vijn : وِگیان. اما ما براى یکدستى کار همه جا ‌ nرا ن+ى نوشته ایم و نیز ¦a‌ jnرا جِنیا. مثل na¦a‌vijn، ¦a‌prajn، ¦ramita¦pa¦a‌ prajn، ha‌ panبه ترتیب ویجِنیانه، پرَجِنیا، پرَجِنیاپارَمیتا، پَنیَه. اما ، ‌n را در برخى کتاب ها  inخوانده اند مثل inch  و singe.[14] اما ما در فارسى در غالب موارد ناگزیریم که ‌n را مثل  nبخوانیم، مثلاً در chi‌n¦Sa(سانچى) و jaya‌ San(سَن جَیَه)، و یا دو ‌ nرا فقط یک  nبخوانیم: na¦a‌n‌ vin(ویجِنیانه / وِگیانه).[15]

½     24  , ai¦ e, i, lرا در فارسى نوشت به شکل ــَ ى،  ى، یــ  ، ــیــ  ایــ  نوشته ایم.

½     25  y مثل ى در یک، یال، و مانند اینها.

½     26   در هنگام تلفظ همخوان هاى مغزى نوک زبان کمى به بالا خم مى شود که این هم در فارسى نیست، و ناگزیز آنها را به شکل همخوان هاى دندانى تلفظ مى کنیم.

½     27  ویسَرگَه، ¤h ، صداى ه است در آخر حرف.

½     28  اَنوُسْوارَه، ­m ، خیشومى است که با دهن باز ادا مى شود.[16] غالباً م ، skrita­ sam: سَمْسْکریتَه، هم svara­ sam: سَمْوَرَه. اما گاهى در وسط، ن ، مثل ra¦sa­sam سَنسارَه. البته همین واژه را در کتاب هاى فنى به شکل که به ra¦sa¤ samنوشته اند.[17] در سغدى هم آن را تاحدى sns''r (سَنسار) و گاهى هم  snks'rخوانده اند.[18] همچنین است khya­m¦ saشکل سُم، سُنب،khya ­n¦sa هم نوشته اند.[19] این ­ mیا ­ nنزدیک اند به م و ن در واژگان خم، خنب، شنبه، پنبه، رنگ، سنگ، و مانند اینها.

o

 

بسط بحث

 ½    29 «الفباى سانسکریت شامل 48 حرف است که 13 حرف آن صدادار و 33 حرفش بى صدا مى باشد و 2 حرف کوچک نیز وجود دارد که جمعا 48 حرف مى شود....

1. سه حرف صدادار و ساده وجود داردکه هر یک از آنها هم کوتاه است و هم کشیده است. سپس دو حرف مرکب از نیم  rباربع a پیشو ربع a بعداز هر دو آنهاست ( l  , r ). حرف اول کوتاه و کشیده است و در این حرف مرکب کشیده ربع a بعد از نیم  rکشیده مى شود گرچه که ممکن است مرکب دوم کشیده نشود.

2. این چهار حرف به دو دسته است ــ دو حرف مرکب a با i  و دو حرف مرکب a با  uاست ــ چون نیز  aو  iبا هم مخلوط گردد e مى شود و چون پهلوى هم قرار بگیرند  aiمى شود. o ،  auچنین ساخته مى گردد.

3. دو حرف کوچک عبارتند از ­M و ¤.H[20]

o

 

پیشنهاد دیگر

 ½    30   واکه ها:

گلویى:  A¥ A(آ،  ا)

کامى:   I   ¥I        (اى،  اى)

لبى:     U   ¥ U (او،  ا)

مغزى:  ¤r  ¥¤r          (رى،   رى)

دندانى  ¤Ir  (لرى)[21]

 

 ½   31  واکه هاى مرکب :  E ،  O AU  AI­M ، ¤H[22]

کامى: AI   (اى)، E  (اى)

لبى: OU    (او)  O  (او)

  ah(آح) (با فشار تلفظ مى شود)

am (آم) (غنه)[23]

 

 



[1]. به ترتیب مثل rich و marine انگلیسى.  ؤص xv از

   Margaret and James Stutly, A Dictionary of Hinduism, London, 1977.

[2]. به شکل غیر فنى کارما مى نویسند.

[3]. داراشکوه، سرّاکبر (اوپانیشاد)، به تصحیح دکتر تاراچند و سید محمد رضا جلالى نائینى، تهران، 1356، در بخش «لغات و اعلام سانسکریت».

[4]. مثلاً اگر از نرم افزار زرنگار استفاده مى کنید این نشانه را با  Alt f10روى صفحه کلید دارید. منتها با توجه به این نکته که باید آن را با اندیس بالا (30/0) همان قلم متن به کار برید تا روى حرف بنشیند.

[5]. در سرّ اکبر همیشه وَى نوشته اند: Vaisvamitra : بَیسوامتر.

[6]. در تلفظ مغزى ها نوک زبان کمى رو به بالا و به عقب خم مى شود. 

visarga [7].

ra¦[8]. anusva

[9]. این ترتیب را از ص xvi و xvii فلسفه هاى هند، از هینریش تسیمر، چاپ آمریکا، 1953 آورده ام، اما آوانوشت ها پیشنهادهاى من است که در بخش بعدى در این باره توضیح خواهم داد.

[10]. داراشکوه، همان ، در «لغات و اعلام سانسکریت».

[11]. در ادیان و مکتب هاى فلسفى هند، از داریوش شایگان، تهران 1346، نوشته شده سانکهیا (ص 301)، h¦ bhu: بهو; bhuvah : بهواه (ص 79); و نیز گاهى بدون هــ   نوشته اند: bodhisattva : بودى ساتوا (ص 49).

[12]. نگفته نماند که جیوه jiva(سیماب) خود یک واژه سنسکریت است به معنى زنده.

 London, 1977, p. 13., Pali Buddhist Texts[13]. Rune E A  Johansson,

[14]. استاتلى، همان، ص xv.

[15]. در ادیان و مکتب هاى فلسفى هند (داریوش شایگان) این ‌n را گاهى ن و گاهى ن+ى نوشته اند: ¦ramita¦pa¦a‌ prajnپراجناپارامى تا (ص 48) و پراجنیاپارامى تا (ص 182); tra¦cara‌pan (پانچاراترا، ص 314) اما ‌n را غالباً همان ن+ى نوشته اند: avalkya‌na ,Yajn¦a‌,ajn (به ترتیب: اجنیانا، یاجنیاولکیا) (صص 104، 157).

[16]. ه. تسیمر، همان.

[17]. مثلاً ذیل همین واژه در index

   E. J. Thomas, The History of Buddhist Thought, London, 1967.

   J.G Jennings, The Vedantic Buddhism of The  Buddha, London, 1947.

[18].BSTBL ، ص 131.

[19]. ذیل همین واژه در استاتلى، همان.

[20]. دکتر سى. کنهن راجه، پرشنـ سنسکریت گرامر، چاپ هند، (1953) ص 5.

[21]. پروفسور ایندوشیکهر، راهنماى سنسکریت، چاپ دانشگاه تهران، 1337، ص 30. پیشنهاد آوانوشت هاى فارسى هم در این بخش از همین کتاب است.

[22]. کنهن راجه، همان، صص 3ـ4.

[23]. ایندوشیکهر، همان، ص 31.