کتاب‌شناسی تقریب

وحدت اجتماعی و پرهیز از تفرقه‌های سیاسی‌ـ مذهبی از دستورهاى اکید قرآن کریم و پیشوایان دینى ما است. دستور اعتصام به ریسمان الاهى «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا...»، برادرى مؤمنان با یکدیگر «انما المؤمنون اخوة...» و مشترک بودن اعتقادات دینى مسلمانان و یکى‌بودن‏ کتاب آسمانى و قبله‌گاه آنان همگى از وحدت حقیقى بین مسلمانان حکایت دارد؛ چنان‌که‏ پیامبر اکرم(ص) هنگام هجرت به مدینه و در زمانى که مسلمانان متشکل از دو گروه مهاجر و انصار بودند و طبعاً زمینه اختلاف بین آنان فراهم بود، میان آنان عقد اخوّت بست و بدین وسیله با ایجاد پیوند برادرى زمینه هرگونه اختلاف و دودستگى را از بین برد. در یکصد سال اخیر مصلحان دلسوزى پرچم وحدت را برافراشته‌اند و به سهم خود قدم‌هایى در جهت‏ تحقق آن برداشته‌اند؛ سیدجمال‌الدین اسدآبادى، میرزا محمدحسن شیرازى، شیخ محمدحسین کاشف‌الغطا، سید عبدالحسین شرف‌الدین، سید محمد‌حسین بروجردى، شیخ‏ عبدالمجید سلیم و شیخ محمود شلتوت، و همچنین امام خمینی و مقام معظم رهبری از جمله منادیان وحدت شیعه و سنى‏اند که‏ قدم‏هاى مثبتى در این عرصه برداشته‌اند. در کنار این عالمان طراز اول، اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری نیز در این موضوع کتاب‌ها و مقالات بسیار ارزشمندی تدوین نموده‌اند. نوشته حاضر به منظور استفادة علاقه‌مندانِ به این مباحث، به معرفی گزیده‌ای از مهم‌ترین این آثار پرداخته است.

 

ابحاث فی الوحدة الاسلامیه

محمدحسین فضل‌الله و دیگران، دمشق: مرکز العلم و الإسلام، چاپ اول، 1997م، 123 صفحه، رقعى.

این کتاب دربردارنده مقالات و مباحثى دربارة وحدت اسلامى است؛ مانند عوامل و زمینه‌هاى سنّتى اختلاف میان مسلمانان و مسئله دعوت به وحدت اسلامى. نویسندگان این اثر در سه مقاله جداگانه، مسلمانان را به وحدت واقعى دعوت ‌کرده و بین وحدت آرمانى و خیالى با وحدت حقیقى تفاوت گذاشته‌اند. آنان پس از ارائه تحلیل مختصرى از اوضاع جهان بعد از جنگ جهانى اول و روابط رایج امروزى در جهان، بر این نکته تأکید مى‌کنند که امروزه انتظار وحدت از مسلمانان بیشتر از گذشته است. نویسندگان بر آن هستند که وحدت موقتى و بر اساس برانگیختن عاطفه‌ها نوعى هم‌پیمانى است نه وحدت و اگر دعوت به وحدت بر اساس واقع‌نگرى و شناخت موقعیت جهان اسلام باشد، طبیعت اختلاف‌ها و کشمکش‌ها به‌خوبى تشخیص داده شود و از افکار جدید استقبال شود، آرمان وحدت بهتر تحقق مى‌یابد.

 

استراتژى تقریب مذاهب اسلامى (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین‌المللى وحدت اسلامى)

محمدحسن تبرائیان (تهیه و تنظیم)، تهران: مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، معاونت فرهنگى، چاپ اول، 1384، 496 صفحه، وزیرى.

این مجموعه شامل منتخب مقالات کنفرانس وحدت در اردیبهشت ماه 1384 است. کتاب به هفت فصل تقسیم شده که عناوین موضوعات و مقالات و نیز اسامى نویسندگان هر بخش عبارت‌اند از:

فصل اول: مباحث مقدماتى، مفهوم تقریب و اهداف آن (تساهل و تعامل، عناصر بنیادین عینیت‌یافتن تقریب/ عبدالعلى محمدى؛ استراتژى تقریب/ محمدرضا رضوان‌طلب). فصل دوم: مبانى تقریب (تقریب مذاهب اسلامى در پرتو کتاب و سنت و... / محمد واعظ‌زاده خراسانى؛ اجتهاد فقهى و تأثیر آن در تقریب مذاهب اسلامى/ عبدالستار ابراهیم الهیتى؛ گفتمان اجماع و تقریب مذاهب اسلامى/ خالد زهرى؛ بررسى مبانى تقریب مذاهب و استراتژى دستیابى به آن/ مهدى مطهرنیا؛ بیان معیارهاى مسلمان‌بودن و مرز کفر... / سید محمدمهدى افضلى). فصل سوم: رسالت مجمع تقریب و چشم‌انداز آن (ایده‌هایى درباره استراتژى پیشنهادى تقریب/ محمدعلى تسخیرى؛ رسالت مجمع تقریب و چشم‌انداز آن/ محمدعلى آذرشب). فصل چهارم: زمینه‌هاى تقریب (از سرگیرى جنبش تمدن و تقریب/ محمدعلى آذرشب؛ طرح تقریب و مشکلات آگاهى دینى/ حیدر کامل حب‌الله؛ محورهاى استراتژى تقریب/ محمدمهدى تسخیرى؛ جهان اسلام و استعمار فرانو/ جواد منصورى؛ زمینه ایجاد وحدت اسلامى از طریق... / محمد منصورنژاد؛ سیاست وحکومت از دیدگاه ابوحنیفه / سید احمدرضا خضرى). فصل پنجم: مبانى، ارزش‌ها و سیاست‌هاى تقریب (سخن قرآن پیرامون گفت‌وگوى اندیشه و اندیشه گفت‌وگو / احمد مبلغى؛ تکفیر در ترازوى قرآن و سنت/ تاج‌الدین هلالى؛ جایگاه گفت‌وگو در استراتژى تقریب مذاهب اسلامى/ محمدرضا دهشیرى؛ استراتژى موضع‌گیرى یکسان امت اسلامى در رویارویى با... / مهدى مینایى). فصل ششم: راهکارهاى تقریب (مهندسى استراتژى تقریب؛ زمینه‌سازى براى ایجاد اتحادیه کشورهاى اسلامى/ اصغر افتخارى؛ کارکردگرایى و هم‌گرایى جهان اسلام با گام عملى... / محمدرضا مجیدى؛ استراتژى و عوامل تقریب مذاهب اسلامى/ محمدآصف محسنى). فصل هفتم: بررسى روند تقریب در مناطق مختلف جهان (روند تقریب مذاهب اسلامى در سرزمین شام/ وهبة مصطفى الزحیلى؛ ایران و مصر در راه تقریب/ سید هادى خسروشاهى).

یادآور مى‌شود که در ابتداى کتاب، متن سخنرانى رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌اى، در دیدار با میهمانان هجدهمین کنفرانس بین‌المللى وحدت اسلامى و نیز متن کامل سخنرانى آیت‌الله هاشمى رفسنجانى در این کنفرانس، آورده شده است.

 

استراتژى وحدت در اندیشه سیاسى اسلام (جلد1 ـ 2)

سید احمد موثقى، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول، 1370 و 1371، 376 + 468 صفحه، وزیرى.

وحدت اسلامى، از مهم‌ترین ایده‌ها و آرمان‌هایى است که مسلمانان جهان از صدر اسلام تاکنون، بر مبناى تعالیم عالیه اسلامى و دیانت حقّه توحیدى، پیگیر آن بوده و در مقابله با دشمنان اسلام و مسلمین، به‌عنوان یک نظریه یا یک راهبرد، در ابعاد و اشکال مختلف، متناسب با مقتضیات زمان، آن را ارائه نموده‌اند. کتاب حاضر که در دو جلد منتشر شده، پژوهشى است پیرامون وحدت مسلمانان در جهان اسلام و ارزیابى جریان وحدت و منادیان آن در جامعه اسلامى.

جلد نخست در سه فصل تنظیم شده است. نویسنده در فصل اول و دوم، ابتدا به مسئله وحدت و تفرقه در منابع اصیل و اوّلیه اسلامى و سپس زمینه و سابقه تاریخى وحدت و تفرقه در جهان اسلام می‌پردازد. در این بررسی توجه ویژه‌ای به دو قرن سیزدهم هجرى / نوزدهم میلادى و نیز چهاردهم هجرى / بیستم میلادى داشته و مسئلة وحدت را بر اساس تحولات درونى جهان اسلام و روابط غرب با مسلمانان، از نظر سیاسى، دیپلماتیک، فکرى‌ـ‌ فرهنگى و اقتصادى‌ـ‌ اجتماعى بررسی کرده است. این بررسی بیشتر با عنایت به دوره امپراتورى عثمانى و به‌خصوص دوران سلطنت سلطان عبدالحمید دوم و سیاست پان‌اسلامى او صورت گرفته است. در فصل سوم اندیشه و عملکرد سید جمال‌الدین اسدآبادى به‌عنوان اولین و برجسته‌ترین مصلح و متفکر دینى‌ـ ‌سیاسى‌ای که در خصوص وحدت و یکپارچگى جهان اسلام تلاش نموده، طرح و بررسى شده است.

جلد دوم از دو فصل تشکیل شده است. فصل اول، از فعالیت‌هاى وحدت‌جویانه در مصر و سوریه و حجاز بحث مى‌کند. این فصل کوشش‌هاى محمد عبده، عبدالرحمن کواکبى، سید محمد رشیدرضا و امثال آنان را توضیح مى‌دهد و اهداف دارالتقریب (مانند ایجاد حسن تفاهم در بین پیروان مذاهب) را بررسى مى‌کند. در این فصل همچنین از ارزش وحدت و نقش آن در حفظ عزت مسلمین سخن به میان آمده، ریشه‌ها و عوامل تفرقه مطرح گشته و راه‌حل‌هایى براى تقویت وحدت بیان شده است. فصل دومْ به بیان فعالیت‌های علما و مراجع بزرگی که در عراق و لبنان مى‌زیسته و نقش مؤثرى در حفظ وحدت مسلمین داشته‌اند اختصاص یافته است. در این فصل کوشش‌هاى بى‌دریغ مرحوم سید شرف‌الدین بررسى شده و فشرده‌اى از اهداف او از نوشتن کتاب‌هاى فصول المهمه، المراجعات، النص و الاجتهاد بیان شده است. همچنین کوشش‌هاى فداکارانه شخصیت‌هاى برجسته‌اى چون علامه سید محسن امین، میرزا محمدحسن شیرازى و آیت‌الله کاشف‌الغطا بررسى شده است. تبیین و بررسى کوشش‌هاى مرحوم شیخ عبدالکریم زنجانى، آیت‌الله محمدتقى حکیم و آیت‌الله سید محمدباقر صدر پایان‌بخش کتاب است.

یادآور مى‌شود در ابتداى جلد نخست، مقدمة با ارزشى از مرحوم استاد محمدتقى جعفرى به چاپ رسیده است که شامل این عناوین است: امت واحده اسلامى، تعریف معناى کلى دین، ریشه امت اسلامى، مبناى وحدت اسلامى، وحدت امت اسلامى و طرق وصول به آن.

 

الاسلام و الوحدة الاسلامیة

علی حسن طه، بیروت: انتشارات دارالهادی، چاپ اول، 2009م، 175 صفحه، رقعی.

نویسنده ابعاد مختلف وحدت بین مذاهب اسلامی و ادیان آسمانی را با در نظر گرفتن مشترکات دینی مورد تأکید قرار داده و رسیدن به یک وحدت جهانی بین اسلام و مسیحیت، اسلام و یهودیت (غیر صهیونیستی) و اسلام با سایر ادیان توحیدی را تجزیه و تحلیل کرده و وحدتی اسلامی به دور از قومیت عربی و راهکار‌های ایجاد چنین وحدتی را مورد بحث قرار داده است. وی دین اسلام را دین وحدت بین همه ادیان و اندیشه‌ها می‌داند و تلاش می‌کند تا با توجه به اندیشة گفت‌وگوی تمدن‌ها و تقریب بین مذاهب اسلامی، تصویری از دنیای واحد اسلامی و دنیای واحد انسانی به دور از هر گونه تفکر دینی، مذهبی، قومی، قبیله‌ای، زبانی و... ارائه دهد. از این رو نویسنده نخست به ارزش و جایگاه هر یک از ادیان آسمانی و اندیشه‌های توحیدی موجود در این ادیان اشاره کرده و سپس ارزش‌های تمدنی هر یک از این ادیان را گوشزد نموده است. وی وحدت بین اسلام و مسیحیت و بین اسلام و یهودیتِ به دور از تفکرات صیهونیستی و نژادپرستی را امکان‌پذیر دانسته و معتقد است که دیگر ادیان توحیدی همواره نزد دین اسلام دارای ارزش و پایگاه تمدنی بوده و دین اسلام هیچ‌گاه به این ادیان به دید حقارت نگاه نکرده است بلکه خود را ادامه‌دهنده راه آنها، متناسب با زمان و مکان خاصِ مربوطِ به خود، دانسته و پیامبران الاهی گذشته و تعالیم دینی و انسانی آنان را تأیید نموده است. وی مسئله قومیت و عربیّت را از آفات مهم رسیدن به وحدت اسلامی می‌خواند و تلاش می‌کند راهکارهایی برای ایجاد وحدت بین مسلمانان به دور از تعصب ملی، مذهبی، قومی و نژادی ارائه نماید. در همین جهت، وی ابتدا به بررسی معنای وحدت و ماهیت آن از لحاظ لغوی و اصطلاحی می‌پردازد. او وحدت اسلامی را بر طبق آموزه‌های قرآن و سنت، امری ضروری می‌داند و به همین دلیل، اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام را که فاقد انسجام و وحدت حقیقی است نگران‌کننده توصیف می‌کند. وی از منظر قرآنی، روایی و عقلانی نیز به ضرورت وحدت بین مسلمانان جهان اشاره کرده و وحدت بین مسلمین را وحدت بین انسانیت و ایمان خوانده و ملاک برتری یک فرد یا یک قوم بر فرد یا قوم دیگر را تنها در رعایت تقوای فردی و اجتماعی دانسته و فخرفروشی و تعصبات قومی و قبیله‌ای را محصولِ جاهلیت و گمراهی مسلمانان شمرده است. وی تمامی نقاط آسیب‌پذیر جوامع اسلامی را ناشی از اختلاف مذهبی، فقهی، اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آنان دانسته و روایاتی نبوی و آیاتی از قرآن کریم را در این زمینه نقل و شرح و تفسیر نموده است.

 

امامان شیعه و وحدت اسلامی

علی آقانوری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1387، 388 صفحه، رقعی.

در این نوشتار تلاش شده است تا میزان اهتمام پیشوایان شیعه به همدلی و وحدت مبنایی مسلمانان و همچنین راهکارهای تحقق این همدلی و موانع و آسیب‌هایی که این آرمان اسلامی را تهدید می‌نماید نشان داده شود. نویسنده تلاش کرده است تا امر مهم وحدت اسلامی و تقریب مذهبی را بر مبانی دینی و سیره و سخن اهل بیت(ع) استوار سازد. کتاب در هفت فصل سامان یافته است: فصل اول: کلیات. در این فصل، مؤلف به تعریف و توضیح کلیات مهم برای ورود به بحث از قبیل مراد از وحدت اسلامی، قرآن و وحدت اسلامی، پیامبر و وحدت اسلامی، موانع و مشکلات امامان در عصر حضور، و اقسام مخالفان در عصر حضور اهل بیت(ع) پرداخته است. فصل دوم: ضرورت و جایگاه وحدت سیاسی اجتماعی در سیره و سخنان ائمه. در این فصل، وحدت اجتماعی مسلمانان و دوری از تفرقه و تنازع سیاسی‌ اجتماعی نزد اهل بیت(ع) به‌مثابه یک هدف و در اولویت نخست تبیین گردیده است. نوع نگاه و سیره عملی اهل بیت به‌ویژه امام علی(ع) در برخورد با خلفای نخستین و نیز میزان اهتمام آن بزرگان به وحدت سیاسی، اجتماعی از جمله مباحثی است که در این فصل روشن شده است. فصل سوم: مبانی نظری و محورهای وحدت از نگاه امامان. امر مهم اتحاد مسلمانان با صرف صدور دستور و بدون ملاحظه مبانی و اصول مشترک و ارائه چارچوب و محورهای مورد قبولِ همگان به هیچ‌وجه میسر نخواهد شد؛ بنابراین امامان شیعه، مبانی، شرایط و اصول مشخصی را ارائه کرده‌اند که توجه به‌ آنها می‌تواند بهترین پایة وحدت‌طلبی، رسیدن به اتحاد یا کاهش اختلافات باشد. به رسمیت شناختن اختلاف و اجتهاد، محوریت قرآن، سیره و سخن پیامبر(ص)، اصول مشترک دینی و مرجعیت مذهبی اهل بیت از جمله محورهای مشترکی است که نویسنده ضمن تأکید بر آنها به روشن‌سازی سیره و سخن اهل بیت در این زمینه پرداخته است. نویسنده در این فصل درصدد است تا روشن سازد که اختلافات کلامی و فقهی مسلمانان اگر در چارچوب مشترک باشد پذیرفتنی است و از نگاه امامان پذیرش و عدم پذیرش برخی از فروع اجتهادی در فقه و کلام مرز بین کفر و ایمان نیست. فصل چهارم: راهکارهای تحکیم وحدت از دیدگاه امامان شیعه. این فصل شامل مجموعه سخنان و اصول عملی اهل بیت(ع) در مورد راه‌های رسیدن به وحدت اجتماعی و مذهبی است؛ مانند حضور در جمعه و جماعات، تأکید بر اخوت دینی و روابط اجتماعی و عاطفی به همراه مدارا، ملاحظه عواطف دینی، و پرهیز از خشونت و ناسزا‌گویی. این فصل در پی تأکید بر این نکته است که امامان شیعه مخالفانی را که اصول مشترک دینی را پذیرفته بودند از امت اسلامی و جرگه مؤمنان خارج نمی‌دانستند و برای آنان تمامی حقوق شهروندیِ یک مسلمان مؤمن را پذیرفته بودند. فصل پنجم: آثار و لوازم فکری پذیرش اختلاف. در این فصل به برخی از لوازم پذیرش اختلاف اشاره شده است؛ مانند ترک مخاصمه، رازداری، و پرهیز از تکفیر. از نگاه نویسنده تکفیرهای مذهبی از مهم‌ترین معضلاتی بوده که جامعه اسلامی دچار آن شده است. توجه به لوازم پذیرش اجتهاد و اختلاف‌های اجتهادی می‌تواند تأثیر بسیاری در رفع تنازعات دینی و اجتماعی و ایجاد وحدت مبنایی داشته باشد. فصل ششم: منکران امامت و ولایت، در آیینه احادیث. اختلاف مبانی مذهبی و کلامی یکی از مهم‌ترین عوامل تنازع صاحب‌نظران تقریب و مخالفان آن است. مخالفان بیشتر مبانی فکری خود را با استناد به برخی از روایات و تمسک به ظاهر آنها سامان داده‌اند و با این روش می‌کوشند دلسوزان وحدت اسلامی را خلع‌سلاح کنند. آیا همه این روایات صحیح است و بر فرض صحت سندی، دلالت روشنی بر مقصود و برداشت مخالفان دارد؟ نویسنده در این فصل به بررسی مضمون کلی برخی از این روایات می‌پردازد. فصل هفتم به بررسی سندی و دلالی و پیامدهای کلامی و تاریخی حدیث افتراق امت اختصاص دارد. نویسنده با توجه به ملاحظاتی که نسبت به این حدیث دارد معتقد است هیچ یک از گروه‌های اسلامی نمی‌توانند با توجه به ظاهر این حدیث خود را اهل نجات بدانند و دیگران را اهل هلاکت. در بخش پایانی نیز مطالبی دربارة مصداق گروه ناجیه (راه‌یافته، یا اهل بهشت و رستگار) و نیز پیوست‌هایی که دربرگیرندة نامه‌ها و بیانیه‌هایی در نکوهش افراط در تکفیر و نیز رفتار‌های تفرقه‌افکنانه و پیامد‌های زیان‌بار سب و لعن هستند، ذکر شده است.

 

امام علی (ع) و هم‌گرایی اسلامی در عصر خلافت

علی‌اکبر احمدپور، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1386، 308 صفحه، وزیری.

یکی از خصوصیات امام علی (ع)، توجه ویژه  به «وحدت و هم‌گرایی» است. وی که پس از رسول خدا (ص) با اختلافات و درگیری‌های فراوانی روبه‌رو شد و فتنه‌هایی پی‌درپی به سویش سرازیر گشت با هوشمندی و درایت، به ریسمان «وحدت» چنگ زد و برای زنده‌ماندن دین خدا و رشد و گسترش معارف اسلامی، مسیر هم‌گرایی را در پیش گرفت. رفتار‌های او در این مورد برای همه کسانی که به سیاست از منظر آموزه‌های دینی می‌نگرند، بسیار درس‌آموز و پرنکته است.

نویسندة این کتاب تلاش کرده است تا جنبه‌های مختلف این هم‌گرایی را ژرف‌کاوی کند و به پرسش‌های مطرح‌شده در این بخش تا حدودی پاسخ گوید. از آنجا که ریشه اختلافاتِ پس از رسول خدا (ص) مسئلة حکومت و رهبری بود، موضع‌گیری‌ها و اقدامات امام علی(ع) در این مسئلة سرنوشت‌ساز، می‌تواند در مسائل اختلافی و جنجال‌برانگیز راه‌گشا و آموزنده باشد و پایه‌ای استوار در مسائل فی‌ما‌بین تلقّی گردد؛ به‌ویژه آنکه آن حضرت خود را در این موضوع دارای حق می‌دانست و امتیاز‌های خویش را در سنجش با دیگران به مراتب برجسته‌تر و نمایان‌تر می‌دید.

این اثر در شش فصل، هم‌گرایی در سیره و گفتار امام علی (ع) را بررسی می‌کند که مهم‌ترین عناوین آن عبارت‌اند از: مفهوم هم‌گرایی، وحدت و هم‌گرایی در اصطلاح حکیمان، متکلمان و عارفان، گونه‌های هم‌گرایی و پایدارترین آن، هم‌گرایی در قرآن، سنت و هم‌گرایی، هم‌گرایی از نظر عقل، هم‌گرایی در نگاه فطرت، ضرورت هم‌گرایی، پیشینة هم‌گرایی، زمینه‌های هم‌گرایی، موانع هم‌گرایی، محور هم‌گرایی، هم‌گرایی در گفتار امام، سقیفه آغازی بر واگرایی‌ها، بیعت و هم‌گرایی، عرصه‌های هم‌گرایی (حضور در جبهه و جماعات، احترام به عواطف مردم، سکوت و نرمش در موضع‌گیری‌ها، سفارش به هم‌سویی، پرهیز از طرح مسائل اختلاف‌بر‌انگیز و...)، امام علی (ع) مدارا و محور هم‌گرایی دینی، پذیرش عضویت در شورا، گامی دیگر در هم‌گرایی اسلامی، و...

 

بازخوانی‌تکفیر و تکفیرگرایی در بین مسلمانان

علی‌اکبر نیکزاد تهرانی، قم: نوای قلم، چاپ اول، 1388، 73 صفحه، پالتویی.

در این پژوهش دو رویکرد مهم فکری و مذهبی در جهان اسلام یعنی رویکرد وحدت و اخوت اسلامی و رویکرد تکفیر و تکفیرگرایی مطرح شده است. رویکرد اول مورد ستایش و رویکرد دوم مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. نویسنده سعی دارد با استفاده از آموزه‌های قرآن، سنت و سیره پیامبر اکرم و معصومان(ع) نشان دهد که پدیده تکفیر و تکفیرگرایی با روح اسلام و آموزه‌های نبوی هم‌خوانی ندارد و بلکه فرهنگ اسلامی از آن تبرّی جسته و به مقابله با آن برخاسته است.

در همین زمینه وی به بررسی مفهوم اسلام و معیار مسلمانی، ملاک ایمان، تفاوت میان ایمان و اسلام، نسبت بین عمل و ایمان، مفهوم کفر و موجبات آن، و شرک و اقسام آن پرداخته است و انکار توحید و رسالت پیامبر، انکار یکی از ضروریات دین مانند نماز، روزه، جهاد، حج و...، انکار ضروریات مذهب و ارتکاب گناهان کبیره را عامل تقویت کفر دانسته است. در بخش دیگری از کتاب، نویسنده، پس از تبیین مفهوم تکفیر و پیشینه تاریخی آن، بیان می‌کند که در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) این مسئله رایج نبوده و خود آن حضرت به کسی یا گروهی نسبت کفر نداده است و این مطلب پس از وفات آن حضرت رواج یافت. مهم‌ترین هدف و انگیزه تکفیر رسیدن به قدرت و منافع شخصی و سیاسی بوده است. وی تکفیر و تکفیرگرایی را عامل اصلی رواج انحرافات فکری و اجتماعی و ایجاد ظلم و فساد و محروم‌شدن عده‌ای از مسلمانان از حقوق اجتماعی می‌داند. بحث ارتداد و تکفیر در زمان خلافت امام علی(ع) و هم‌زمان با مخالفت‌های گسترده گروه‌های مختلف با شیوه حکومت‌داری ایشان رونق یافت. از نظر نویسنده، علت اکثر نزاع‌های بین مسلمانان نه آموزه‌های مذهبی بلکه مسائل اجتماعی و تعصب‌های مذهبی است؛ زیرا آموزه‌های عموم مذاهب اسلامی بر خلاف مشی برخی از پیروانشان ــ که به آتش نزاع‌های مذهبی و گسترش تکفیر در بین مسلمانان دامن می‌زنند ــ مسلمانان را به اتحاد و همدلی و رفع اختلافات فرامی‌خوانند.

در بخش بعدی کتاب، نویسنده به شناسایی جریان‌های فکری و عوامل ایجاد تکفیر‌گرایی در جهان اسلام می‌پردازد و خوارج را نخستین گروهی می‌داند که اندیشه تکفیر و تکفیر‌گرایی را در اسلام رواج دادند. پس از آن، تابعان فکری خوارج مانند اهل حدیث، سلفی‌ها و بالاخره وهابیان به رهبری محمد بن‌عبدالوهاب عوامل اصلی گسترش فکر تکفیر در جهان اسلام قلمداد شده‌اند. نویسنده تکفیر را از دیدگاه فقه مذاهب مختلف اسلامی، اعم از شیعه و سنی، مورد بحث و بررسی قرار داده و معتقد است که بر اساس دیدگاه تمامی مذاهب اسلامی هر کسی که به توحید و اصول دین اسلام اعتقاد زبانی داشته باشد مسلمان و خون او محترم است و نمی‌توان با ادله ظاهری و غیر علمی کسی را مرتد و کافر شمرد و بر اساس آن به قتل او اقدام نمود.

وی همچنین ادله عدم جواز تکفیر افراد مسلمان را از قرآن کریم، روایات و سنت نبوی، سیره پیامبر اسلام و روایات و سیره ائمه معصومان(ع) ذکر می‌کند و به نقد تفکرات محمد بن‌عبدالوهاب و پیروان افراطی وی می‌پردازد که گروهی از مسلمانان به‌ویژه شیعیان را به سبب برخی از عقاید مذهبی و مراسم دینی مانند زیارت و عزاداری و توسل به اهل بیت(ع) مشرک و کافر می‌خوانند و ریختن خونشان را مباح می‌شمرند. نویسنده همچنین به شباهت‌های وهابیان با خوارج صدر اسلام اشاره کرده و دیدگاه‌های سایر مذاهب و علمای اسلامی را در نقد افکار و رفتار تکفیرگرای وهابیان منعکس کرده است و این گروه را مطرود کلیه مذاهب اسلامی اعم از شیعه و اهل سنت خوانده است.

 

تأملی بر مسأله‌ی وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام

محمدحسین اردوش، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، 1384، 700 صفحه، وزیری.

وحدت اسلامی در سده سیزدهم هجری / نوزدهم میلادی، در قالبی که به «اتحاد اسلام» یا «پان‌اسلامیسم» مشهور است، طرح گردید. جنبش اتحاد اسلام با تعاریفی که از وحدت اسلامی مطرح است، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد. پرسش اصلی در این پژوهش، چگونگی طرح نظریه وحدت اسلامی با خصیصه‌های ویژه این جنبش در این دوران و نتایج مترتب بر آن است. فرضیه اصلی این پژوهش، آن است که وحدت اسلامی در این دوران، جنبشی وحدت‌طلبانه، اصلاح‌گرا و استعمارستیز است و مهم‌ترین عامل ظهور آن نیز نیاز اسلام به وحدت در برابر جهان جدید است. نویسنده در این اثر کوشیده با استنادات پژوهشگرانه، تألیفی از گزیدة منابع و مآخذ و تحقیقات معتبر، همراه با نتیجه‌گیری‌ها و تحلیل‌ها و بررسی‌های علمی خود ارائه دهد.

کتاب در سه بخش کلی سامان یافته است. نویسنده در بخش نخست کتاب، به بررسی و تحلیل ناهمسازی‌ها و تفرقه‌های مسلمانان و نیز تلاش‌هایی که برای وحدت و همسازی در جهان اسلام از آغاز تا قرن سیزدهم قمری صورت گرفته است می‌پردازد. در این بخش، دوران خلفای راشدین، امویان، عباسیان، صفویه و عثمانی مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم کتاب به بررسی مسئلة وحدت اسلامی در ایران در عصر قاجار و امپراتوری عثمانی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش می‌کوشد پس‌زمینه‌ها و زمینه‌های مطرح‌شدن مسئله وحدت اسلامی در این عصر، و رویدادهایی که در این مسیر مؤثر بوده‌اند را واکاوی کند. بخش سوم که تقریباً نیمی از حجم کتاب را دربرگرفته است، به بررسی جنبش اتحاد اسلام یا همان پان‌اسلامیسم، عناصر و مؤلفه‌های این جنبش، اقدامات و اندیشه‌های مطرح‌شده در این باره، نقش سید جمال در آن، و مواضع و دیدگاه‌های شخصیت‌هایی مانند محمد عاکف ارسوی، ایرج افشار، محمد اقبال لاهوری، محمدرضا حکیمی، امام خمینی، شهید مطهری، عبدالحسین زرین‌کوب، علی شریعتی، امیرشکیب ارسلان و... دربارة سید جمال‌الدین اسدآبادی اختصاص دارد.

 

تعدد مذاهب از دیدگاه فقها و اندیشمندان

سید جلال میرآقایی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، 1386، 342 صفحه، وزیری.

این کتاب که دارای یک مقدمه و پنج فصل است در حقیقت مجموعه‌ای است از فتاوای علما و صاحب‌نظران فقهی مذاهب گوناگون اسلامی در خصوص این سؤال که «اطلاق امت اسلامی بر اتباع مذاهب دیگر اسلامی اعم از شیعه، فرق چهارگانه اهل سنت، زیدیه، ظاهریه، اباضیه و دیگران که اصول دین مبین را معتقدند چیست؟ و آیا تکفیر فرق مزبور جایز است یا خیر؟ و اصولاً حدود تکفیر در عصر حاضر چگونه است؟». این سؤال را هشت نفر از علمای شیعه، سیزده نفر از علمای اهل سنت، سه نفر از علمای زیدیه و یک نفر از علمای اباضیه پاسخ گفته‌اند. این علما در پاسخ به سؤال مذکور، بالاجماع فرق اسلامی را از امت اسلامی دانسته و تکفیر آنان را در هیچ شرایطی جایز ندانسته‌اند.

نویسنده در مقدمه، پس از اشاره به مقام والا و برجستة علمایی که مورد پرسش قرار گرفته‌اند، یادآور می‌شود که فتاوای گردآوری شده از سر مصلحت‌اندیشی و ملاحظات سیاسی و تحت تأثیر منافع زودگذر صادر نشده است، هرچند که زمینه فتوا در شرایط اجتماعی ـ سیاسی فراهم می‌شود.

فصل اول: تحت عنوان درآمدی بر تقریب مذاهب اسلامی. شامل دو مقالة مذاهب اسلامی ‌از اختلاف تا ائتلاف نوشته آیت‌الله محمدعلی تسخیری، و پیش‌نویس سند تأسیسی ‌جمعیت وحدت و تقریب نوشتة علامه محمدمهدی شمس‌الدین. فصل دوم: بیانیه‌های گروهی علما و اندیشمندان مسلمان پیرامون تعدد مذاهب، شامل بخش‌های ذیل: استراتژی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی، متن بیانیه‌کنفرانس بین‌المللی‌حقیقت اسلام و نقش آن در جامعه معاصر، مجمع علما و اندیشمندان مسلمان، اولین کنفرانس بین‌المللی‌مذاهب اسلامی ‌و چالش‌های معاصر، برنامه ده‌ساله رویارویی‌ با چالش‌های امت اسلامی در قرن بیست و یکم، و متن قطعنامة شمارة 28/34 وزرای خارجه کشور‌های عضو سازمان کنفرانس اسلامی.

فصل سوم: فتاوای فقهای مذاهب اسلامی پیرامون ملاک‌های مسلمانی و شرایط افتاء. شامل فتاوای فقهای عظام و مراجع شیعه پیرامون ملاک‌های اسلام و شرایط فتوا که برخی از آنان عبارت‌اند از: آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله فاضل لنکرانی، آیت‌الله محمدعلی تسخیری و...؛ فتاوای علمای اهل سنت دربارة ملاک‌های مسلمان‌بودن و شرایط فتوا دادن که برخی از آنان عبارت‌اند از: شیخ محمود شلتوت، شیخ جادالحق علی جادالحق، دکتر شیخ محمد سید طنطاوی، دکتر شیخ یوسف قرضاوی، شیخ احمد کفتارو، فتوای شورای عالی امور دینی ترکیه؛ فتاوای علمای زیدیه درباره ملاک‌های مسلمانی و شرایط افتاء، مانند شیخ ابراهیم بن‌محمد الوزیر، شیخ محمد بن‌محمد بن‌اسماعیل المنصور، شیخ حمود بن‌عباس بن‌عبدالله المؤیّد، شیخ احمد بن‌حمد خلیلی ـ مفتی کل سلطنت‌نشینی عمان و اباضیه جهان. فصل چهارم: پاسخ به کج‌اندیشان. این فصل شامل دو بخش است: پاسخ آیت‌الله مکارم شیرازی به فتوای 38 تن از علمای وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان، و متن نامه آیت‌الله تسخیری به جمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام جهت نظرخواهی در خصوص فتوای مذکور و پاسخ علمای جهان اسلام به نامه ایشان و محکوم‌کرن فتوای تکفیری عبدالله الجبرین. فصل پنجم: پیوست‌ها. شامل متن منشور مکه معظمه، و بیانیه جمعی از فضلای حوزه علمیه قم دربارة اوضاع جاری عراق و مسائل منطقه. یادآور می‌گردد که کتاب حاضر ترجمه فارسی کتاب التعددیة‌ المذهبیة فی‌الاسلام و آراء ‌العلماء فیها همراه با برخی بیانیه‌ها، اسناد و مقالات است.

 

تقریب مذاهب؛ از نظر تا عمل: گفتارها و نوشتارهایى از آیت‌الله آصف محسنى

محمدآصف محسنى، قم: نشر ادیان، چاپ اول، 1386، 126 صفحه، رقعى.

در میان راه‌هاى فراوان تثبیت و ترویج ذهنیت تقریب در میان مسلمانان، یکى از موفق‌ترین شیوه‌ها نشان دادن عملى‌بودن و نتیجه‌بخش بودن گفتارها و رفتارهاى مسالمت‌جویانه و تقریب‌گرایانه است. جناب آصف محسنی، از رهبران جهادى شیعیان افغانستان، یکى از نمادهاى برجسته این تقریب عملى و میدانى است. چالش جدى و مستمر ایشان با واقعیت‌هاى زمانه، وى را واداشته تا در زمینه مبانى تقریب در میراث اسلامى و شیعى نیز تحقیقات گسترده و پرثمرى داشته باشد.

اثر یادشده محصول همت و تلاش جمعى از علاقه‌مندان به جناب آصف محسنی و دیدگاه‌هاى تقریبى ایشان و حاصل گفت‌وگویى است که مجله طلوع و فصل‌نامه هفت آسمان با ایشان در خصوص مبانى نظرى تقریب مذاهب صورت داده‌اند. عناوین مطالب کتاب از این قرار است: زندگى‌نامه خودنوشت، تألیفات، سفرها، تعامل اهل سنت و شیعه، ضرورت‌ها و پیامدها، شیعه و اهل سنت، مشترکات و اختلافات، ریشه تعدد مذاهب در اسلام، موارد اتفاق نظر شیعه و سنى (در عقاید، در فروع)، موارد اختلاف، نظر ثانى بر موارد نه‌گانه مورد اختلاف، اختلاف در فروعات فقهى، قضاوت، راه اساسى اتحاد، وحدت اسلامى و تقریب مذاهب، مبانى و مبادى نظرى تعامل
بین مذاهب و فرق، استراتژى و عوامل تقریب مذاهب اسلامى، تعریف تقریب بین پیروان مذاهب اسلامى، منشأ اختلافات مذهبى عادى و طبیعى است، موانع
تقریب، عوامل تقریب، و چرا تقریب تاکنون پیشرفت چشم‌گیرى نداشته است.
آصف محسنی در پاسخ‌های خود بر این نکته تأکید می‌کند که راز موفقیت و
محبوبیت او در میان اهل سنت افغانستان دیدگاه‌های تقریبی و حسن معاشرت
او با صاحبان دیگر مذاهب است و بر آن است که تحمل و مدارا و بی‌اعتنایی به
برخی از چالش‌های تاریخی و فراموشی آن  موجب وحدت مسلمانان خواهد شد و فایدة این وحدت از آنِ مجموعه امت اسلامی است. در پایان کتاب نیز فهرست آیات، فهرست احادیث، فهرست اعلام، فهرست کتاب‌ها و فهرست مکان‌ها ذکر شده است.

 

دستور الوحدةالثقافیة بین المسلمین

محمد غزالى، قاهره: دار الشروق، چاپ اول، 1997 م، 191 صفحه، وزیرى.

این کتاب توضیح و تحلیل دستورهاى بیست‌گانه حسن البنا، رهبر اخوان المسلمین مصر، براى ایجاد تفاهم فرهنگى بین پیروان مذاهب گوناگون اسلامى است. هدف نویسنده، مستندسازى اصول مزبور بر اساس تجربیات تبلیغى چهل سالة خود و ارائه مشترکات پیروان این مذاهب بوده است.

وى با استناد به آیات و روایات و آثار حسن البنا، سرفصل‌هاى ذیل را تبیین نموده است: کامل بودن اسلام و پاسخگویى آن به تمام نیازهاى انسان، توأم بودن کتاب و سنت با یکدیگر، پایه‌گذارى اسلام بر واقعیات و نه اوهام، رابطه بین نص و مصلحت، اختلافات فقهى و تعدد مذاهب، ارزش علمى اخبار آحاد، اجتهاد فقهى، تعصبات مذهبى، تقلید و اجتهاد، معناى سلفى‌گرى و مذاهب فقهى و سلطه دولت‌ها، اختلافات موروثى و ارزش و آثار آن، مفهوم حب و بغض براى خدا و معناى سنت و ولایت، زیارت قبور و ساخت مسجد، توسل، یکى‌نبودن عادات مسلمانان با تعالیم اسلام، انحرافات روحى و جسمى، سطح فرهنگى مسلمانان، و محدوده اسلام و تکفیر.

 

الرواة المشترکون بین الشیعة و السنة (جلد1 ـ2)

حسین عزیزی، پرویز رستگار و یوسف بیات، ترجمه به عربی عبدالامیر الوردی و...، تهران: مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی، چاپ اول، 1388، 551 + 516 صفحه، وزیری.

تکیه بر وجود روایات مشترک در حوزه‌های مختلف فقهی و کلامی و تفسیری از جمله روش‌هایی است که می‌تواند موجبات هم‌دلی مسلمانان و تقریب مذاهب را فراهم سازد. این مهم یکی از محورهای مهمِ پژوهشی در مجمع جهانی تقریب به شمار می‌رود و اثر حاضر نیز تحقیقی در همین زمینه است. معرفی راویان مشترک از شیعه و اهل سنت و بیان گوشه‌هایی از زندگانی و شخصیت علمی و اخلاقی آنان موضوع این اثر است. در این اثر به ترتیب حروف الفبا به شرح احوال برخی از راویان احادیث معصومان(ع) و بیان طبقه حدیثی، نسب، لقب، خاندان و قوم و قبیله آنان پرداخته شده است. هدف از گردآوری اسامی این راویان و معرفی آنان که برخی از آنان شیعه و برخی دیگر از اهل سنت هستند اما در یک سلسله سند از احادیث مختلف جای گرفته‌اند، انعکاس تعامل و اشتراک فکری راویان و دانشمندان اسلامی شیعه و سنی در زمان‌های گذشته و نزدیک به عصر حیات ائمه معصوم(ع) و حتی
در زمان حیات آنان است. پس از ذکر اسم یک راوی، کنیه، نسب، لقب و طبقه
حدیثی او مشخص و سپس شرحی از زندگانی او بیان شده است. آنگاه دیدگاه رجالیان بزرگ در مورد جایگاه حدیثی و نقل حدیث توسط راوی مذکور بیان شده و موثق یا غیرموثق بودن او با توجه به این دیدگاه‌ها بیان گردیده است. منبع استخراج این
اسامی، منابع مهم روایی شیعی و اهل سنت بوده که آدرس این منابع نیز در پاورقی کتاب آمده است.

از نظر نویسندگان، راویانی که اسامی و زندگی‌نامه آنان در این دو مجلد ثبت شده است مورد اعتماد اهل سنت و شیعه هستند و رجالیان شیعه و اهل سنت آنان را راویانی ثقه دانسته و به روایات نقل‌شده توسط آنان اطمینان دارند. کتب معتبر روایی شیعه مانند کتب اربعه (کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضره الفقیه) و صحاح سته اهل سنت روایات متعددی را از این افراد نقل کرده‌اند که این مسئله حاکی از عمق ارتباط راویان شیعه و اهل سنت دارد. از نظر نگارندگان، این نوع تعامل علمی و فکری در عصر کنونی نیز باید ادامه یابد و اختلافات فقهی و اعتقادی نباید مانع هم‌فکری و هم‌دلی علمای شیعه و اهل سنت شود.

 

رویکردى دینى به مسأله وحدت و هم‌گرایى

محمد منصورنژاد، تهران: معاونت فرهنگى مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، چاپ اول، 1378، 200 صفحه، وزیرى.

کتاب حاضر در بردارنده مقالات و نوشتارهاى مختلف مؤلف با رویکردى هم‌گرایانه و وحدت‌جویانه است که به مناسبت‌هاى مختلف نوشته شده‌اند. فصل اول تحت عنوان «وحدت در سنت و سیره معصومین(ع)» مشتمل بر سه بحث: وحدت و مبعث، رفتار پیامبر(ص) با پیروان ادیان و زمینه‌هاى انسجام مذهبى در صحیفه سجادیه است. نویسنده در مقاله اخیر ظرفیتِ نصوص معتبرى چون صحیفه سجادیه را براى تقویت انسجام مذهبى تبیین مى‌کند. در فصل دوم، تحت عنوان «دین و وحدت ملى، فرهنگ دینى و انسجام اسلامى»، ظرفیت‌‌هاى فرهنگ دینى براى ایجاد انسجام ملى مورد توجه و بررسى قرار گرفته است و در مقالة بررسى ریشه‌هاى هم‌گرایى بین اهل کتاب با سایر ایرانیان در دفاع مقدس، به‌خوبى نشان داده شده است که دین اسلام در کنار سایر عوامل، در عمل، سبب هم‌گرایى و هم‌دلى همه ایرانیان براى دفاع از مرز و بوم کشورشان گردیده است. در فصل سوم، با عنوان «وحدت از نگاه متفکران شیعى»، اندیشه چهار نفر از مصلحان بزرگ ایرانى و شیعى معاصر دربارة وحدت به رشته تحریر درآمده است: سید جمال‌الدین اسدآبادى که آغازگر هم‌دلى جدى سنى و شیعه است و رویکرد هم‌گرایانه او به نحوى از مسال تجدد متأثر است، آیت‌الله العظمى بروجردى که با رویکردى سنتى به وحدت شیعه و سنى عشق مى‌ورزید، امام خمینى که هم در نظر به‌جدّ معتقد به وحدت ایرانیان و وحدت پیروان مذاهب شیعه و سنى بود و هم در عمل در این مسیر گام‌هاى اساسى برداشت و استاد مطهرى، شاگرد برجسته امام خمینى، که هم منادى وحدت ملى و هم مقوم انسجام مذهبى بود. اندیشه این چهار متفکر در سه مقاله «هم‌گرایى شیعه با اهل سنت مقایسه دو رویکرد: سید جمال‌الدین اسدآبادى و آیت‌الله العظمى بروجردى»، «کتاب و عترت از دیدگاه امام خمینى» و «مطهرى و رویکردى هم‌گرایانه در مباحث اعتقادى» مورد بحث قرار گرفته است. فصل چهارم با عنوان «وحدت از راه گفت‌وگو و دعوت»، با مقاله زمینه‌هاى ایجاد وحدت اسلامى از طریق گفت‌وگوى بین‌تمدنى آغاز مى‌شود. مقاله دیگر تحت عنوان اصل گفت‌وگو و دعوت در روابط بین‌الملل از نگاه اسلامى، نگاهى فراتر از جهان اسلام دارد و غیرمسلمانان را نیز بر اساس گفت‌وگو به تقارب و تعامل و نزدیکى مى‌خواند.

 

الشیخ محمود شلتوت؛ قراءة فی تجربة الاصلاح و الوحدة الاسلامیة

حسن سلهب، بیروت: مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی، چاپ اول، 2008م، 304صفحه، رقعی.

این کتاب بررسی شخصیت و تفکرات شیخ محمود شلتوت یکی از پایه‌گذاران و فعالان عرصه تقریب بین مذاهب اسلامی است. در این نوشتار سعی شده است در کنار بررسی ابعاد فکری، دینی و علمی شیخ شلتوت، اقدامات وی در زمینه نزدیک‌کردن مذاهب اسلامی نیز منعکس گردد. نگارنده ابتدا به بحث درباره محیط فرهنگی و سیاسی مصر در عصر زندگی شیخ محمود شلتوت پرداخته و سپس اعمال و اقدامات وی را در زمینه احیای تفسیر قرآن و عقاید اسلامی، تحصیل و تدریس در زمینه‌های علوم دینی، و ایجاد اصلاحات گسترده در دانشگاه الازهر مصر به تصویر کشیده
است. در ادامه به تبیین تلاش‌های وی در نزدیک‌کردن افکار علمای شیعه و اهل
سنّت و تدوین مجله رسالة الاسلام و انتشار افکار تقریبی خویش در این مجله
پرداخته است. در بخش دیگر کتاب آرا و موضع‌گیری‌های شیخ محمود
شلتوت به‌عنوان ریاست دانشگاه الازهر منعکس شده و دیدگاه‌های وی در
مورد اجتهاد، وحدت اسلامی، اسلام و علم، اسلام و انسان، حقوق انسان،
دین و زندگی، دین و دولت، مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام تشریح شده است. نگارنده ضمن بیان افکار و عقاید شیخ محمود شلتوت، شیوه‌های وی برای نزدیکی مذاهب و فرقه‌های اسلامی را نیز بررسی نموده و برخی از فتاوای وی در زمینه تقریب را بیان کرده است که از آن جمله می‌توان به جواز تعبّد بر مذهب شیعه امامیه و عدم کفر آنها و رسمیت بخشیدن به آن اشاره کرد. نگارنده همچنین به دیدگاه‌های وی درباره محدوده علم و دین، اشتراکات دین و علم، ارتباط بین علم و تربیت دینی، شروط کفر، اصالت اسلام، شروط جنگ، مسلمانان و جنگ‌هایی که در عصر کنونی در حال وقوع است، حقوق بشر، حقوق زن، جایگاه عقل در دین و فهم آن، نظام سیاسی و اجتماعی اسلام، استعمار و مسئلة قومیت عربی، ابعاد اجتماعی عبادت و امر به معروف و نهی از منکر اشاره نموده و در پایان زندگی‌نامه‌ای اجمالی از شیخ محمود شلتوت ارائه نموده است.

 

شیعه و سنى غوغاى ساختگى، علماى جهان اسلام و تشیع

فتحى شقاقى، ترجمه و مقدمه سید هادى خسروشاهى، تهران: معاونت فرهنگى مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، چاپ اول، 1386، 136 صفحه، رقعى.

فتحى شقاقى در سال 1951م در اردوگاه آوارگان فلسطینى در رفح به دنیا آمد. تا اواخر دهه 1960 در غزه ماند ولى بعد براى ادامه تحصیل به قاهره رفت و به تحصیل در رشته پزشکى پرداخت. وى پس از بازگشت به فلسطین به علت کارها و فعالیت‌هاى سیاسى‌اش مدتى زندانى شد و چندى را در تبعید به سر برد. وى در 5 آبان 1374 /1995م توسط صهیونیست‌ها به شهادت رسید. کتاب حاضر یکى از آثار شقاقى است که در آن به موضوع توطئه‌هاى دشمنان اسلام براى براندازى اسلام و کشورهاى مسلمانى چون ایران، فلسطین و لبنان مى‌پردازد. کتاب دارای دو بخش است: بخش اول، استمرار توطئه، شیعه و سنی غوغای ساختگی، و بخش دوم، موضع‌گیری علمای جهان اسلام دربارة تشیع. وى انواع سوءاستفاده‌ها، تشکیلات لائیک و سکولار، محاصره‌هاى اقتصادى و سیاسى علیه ایران، و تجاوز عراق به این کشور به کمک غربى‌ها را بیان مى‌کند. شقاقى در کتاب خود به
این نتیجه مى‌رسد که مزدوران با شکست در تمامى برنامه‌هاى خویش به روشى
جدید دست زده‌اند که در آن تلاش مى‌کنند با فتنه‌انگیزى و تفرقه‌افکنى میان دو
جناح امت اسلامى ـ شیعه و سنى ـ به اهداف خویش دست یابند. در کتاب،
آرا و نظرات بسیارى از بزرگان درباره فرقه‌هاى اسلامى بیان شده است. نگارنده
در بخش دوم کتاب نیز نظرات و مواضع علماى اهل سنت و رهبران حرکت‌هاى اسلامى معاصر را درباره اسلامى بودن مذهب امامیه اثنى‌عشریه بیان مى‌کند. در
پایان کتاب نیز فهرست احزاب و مراکز فرهنگى، فهرست اعلام، فهرست
اماکن، فهرست سندها و عکس‌ها، و فهرست کتاب‌ها و مجلات فراهم آمده
است. یادآور مى‌گردد که نسخة اصلى کتاب با عنوان  السنة و الشیعة ضجة مفتعلة و موسفة نیز توسط معاونت فرهنگى مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى به چاپ
رسیده است.

العلاقة بین السنة و الشیعة

محمد سلیم العوا، رباط: دار الزمن، چاپ اول، 2007 م، 106 صفحه، جیبی.

مؤلف کتاب کوشیده است توصیف و تحلیلی جدی از اختلاف بین سنی و شیعه ارائه نماید. عوامل اختلاف میان مسلمانان یکی از پرسش‌های مطرح در این کتاب است که در پاسخ به آن، به دو سنخ از عوامل اختلاف یکی تاریخی و دیگری معاصر، اشاره شده است. مؤلف در بیان عوامل منتهی به اختلاف در شرایط کنونی، به سیاست «تفرقه‌بینداز و حکومت کن» و نمودها و جلوه‌های آن در عرصه رابطه شیعه و سنی اشاره کرده است. دکتر عوا سخن خود را با ارزشمند خواندن شناخت متقابل شیعه و سنی از یکدیگر، و تعامل آنها با همدیگر آغاز می‌کند و معتقد است این شناخت متقابل جز با کوشش هر یک برای شناخت دیگری و تعامل با آن تحقق نمی‌پذیرد. او بر این اساس میان برقراری تعارف میان شیعه و سنی (شناخت یکدیگر) و تعرف (کوشش یکی از دو طرف برای شناخت دیگری) تفاوت قائل می‌شود و بر این باور است که آبادانی زمین و تحقق خلافت انسان در آن، جز با شناخت متقابل انجام‌پذیر نیست.

دکتر عوا در کتاب خود پیمان می‌بندد در گفتن حق به صراحت و صداقت سخن به میان آورد. وی می‌گوید: «پرداختن به اقوال اتباع فرق و مذاهب و گفت‌وگو با آنان باید در چارچوب آنچه می‌گویند انجام گیرد، و نه بر اساس لوازم سخنانشان به نظر شنونده و یا خواننده؛ یعنی آنچه که مبنای احتجاج در مقابل صاحب اندیشه یا عقیده و یا مذهب قرار می‌گیرد، لفظی است که او اندیشه خود را درون آن قرار داده و بیانگر نظر وی است، نه آنچه بر سخن او ترتب می‌یابد و یا ممکن است در نگاه دیگری بر آن ترتب یابد». بر این اساس وی به قاعده «لازم المذهب لیس بمذهب» اشاره می‌کند و آنچه لازمه مذهب است را جزو مذهب به حساب نمی‌آورد. بنابراین آنچه مردم آن را به‌عنوان لازمه سخن می‌گیرند و آن را استنباط و یا استنتاج می‌کنند، نباید به صاحب سخن نسبت داده شود. دکتر عوا کتاب خود را در چند محور دنبال می‌کند که مهم‌ترین آنها این محورها هستند: چگونه دچار تفرقه شدیم، مذهب و اختلاف، تفاوت‌های سنی و شیعه. وی در فرازی از کتاب خود می‌گوید: «آنچه ما و برادران ما از شیعه امامیه را کنار هم جمع می‌کند، ایمان به خدای تعالی، پیامبری محمد(ص)، تمام آنچه او از طرف خداوند متعال نازل کرده است، قرآن به‌عنوان کتاب نازل‌شده از سوی خداوند، و سرانجام پای‌بندی به احکام عملی همچون نماز، روزه، زکوه و حج و... است». از دیدگاه وی تقریب باید میان اتباع مذاهب شکل گیرد و نه میان خود مذاهب.

 

علی دروب التقریب بین المذاهب الاسلامیة و ثائع ندوه کلیة الشریعة و الدراسات الاسلامیة(جامعة قطر)

گروه نویسندگان، بیروت: دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة، چاپ اول، 1415ق، 156صفحه، رقعی.

کتاب مجموعه مقالاتی در مورد راهکارهای تقریب بین مذاهب اسلامی از نظر مباحث فقهی، کلامی و قرآنی است. در این پژوهش چهار مقاله در زمینه ضرورت نزدیک‌شدن مذاهب فقهی اسلامی برای رسیدن به وحدت اسلامی، مباحث اعتقادی شیعه و اهل سنت، موضع شیعه امامیه در مورد قرآن کریم و موضع‌گیری ابن‌تیمیه درباره شیعه مطرح شده و دیدگاه‌های شیعه در مورد توحید، امامت و معاد تبیین گردیده و اتهامات وارده بر شیعه پاسخ داده شده است. محمد الدسوقی نویسندة مقالة اول تحت عنوان «منهج التقارب بین المذاهب الفقهیة من أجل الوحدة الاسلامیه»، ابتدا به فراز و نشیب‌های مذاهب فقهی اسلامی و سرگذشت علم فقه در بلاد اسلامی پرداخته و تغییراتی را که فقه از زمان صحابه و تابعان تا زمان حاضر به خود دیده و مذاهب فقهی گوناگون از آن منشعب شده است را مورد بحث و بررسی قرار داده است. آنگاه به وجود برخی از تعصّبات مذهبی در مسائل فقهی و آثار منفی این قبیل تعصّبات بیجا در جوامع اسلامی پرداخته و تعصّب را مانع بزرگ آزادی فکری و رشد علمی دانسته است. آنگاه به مفهوم تقریب بین مذاهب اسلامی و راهکارهای تحقق آن بین مذاهب فقهی اسلامی اشاره کرده و اختلاف و درگیری را عامل ضعف جهان اسلام و عقب‌ماندگی مسلمانان دانسته است. در مقاله بعدی تحت عنوان «التقریب بین المذاهب الاسلامیة الکلامیة»، محمد عبدالرحیم السّایح درباره راهکارهای تقریب بین مذاهب اسلامی در مباحث اصول دین صحبت کرده و امکان رسیدن به وحدت عقیدتی را بر اساس آموزه‌های قرآن و سنت و عقل مورد تجزیه و تحلیل کلامی قرار داده است. «موقف الشیعة الامامیة من کتاب الله» عنوان مقاله بعدی است که در آن عائشه یوسف المناعی تهمت تحریف قرآن به تشیع را نقد کرده و دلایل عدم تحریف قرآن را از منظری قرآنی و روایی و سیره علمای شیعه منعکس کرده است. در این زمینه نگارنده سخنانی از علمای بزرگ شیعه در مورد سلامت قرآن از تحریف نقل کرده و ادعای تحریف و نسبت دادن آن به شیعه را بی‌اساس دانسته است.

در مقاله پایانی تحت عنوان «موقف بن‌تیمیه من الشیعة دراسة مقارنة» تألیف یوسف محمود محمد الصدیقی دیدگاه‌های افراطی ابن‌تیمیه در مورد شیعه از منظر صاحب‌نظران شیعه و اهل سنت مورد مقایسه قرار گرفته و تفسیری که شیعه از توحید، امامت و معاد ارائه می‌دهد با رویکردی منصفانه منعکس شده و اتهامات ابن‌تیمیه به شیعه در این زمینه‌ها نقد شده است.

 

فی مناهج تجدید الفکر الاسلامی (التقریب بین المذاهب): محمد عبده، مصطفی عبدالرزاق، آیة الله البروجردی، محمود شلتوت

محمد ابراهیم الفیومی، قاهره: دار الفکر العربی، چاپ اول، 2001م/1422ه‍، 175 صفحه، وزیری.

مؤلف ابتدا تاریخچه تجدید اندیشه اسلامی در دوران معاصر را بررسی کرده و سپس زندگی و فعالیت‌های چند تن از شخصیت‌های مشهور تجددگرا را معرفی نموده است. کتاب دارای یک مقدمه و دو باب و هر باب دارای دو فصل است. مقدمه به بررسی روش‌های جدید نوگرایی در دوران معاصر اختصاص یافته است. در فصل اولِ باب اول، زندگی و شخصیت محمد عبده و تأثیر سید جمال‌الدین افغانی [اسدآبادی] در زندگی و فعالیت‌های اصلاحی او بیان گردیده و در فصل دوم این باب، به زندگی و شخصیت‌ مصطفی عبدالرزاق و فعالیت‌های او در مصر و فرانسه و ارتباطش با سید جمال‌الدین پرداخته شده است. مؤلف باب دوم را با گزارش سفر خود به‌عنوان نماینده مجمع البحوث الاسلامیه برای شرکت در کنگره تقریب مذاهب اسلامی در ایران آغاز کرده و سپس مطالبی را درباره انتشار مجله رسالة الاسلام و فعالیت‌های بنیان‌گذاران مجمع تقریب مذاهب اسلامی بیان کرده است. آنگاه در فصل اولِ باب دوم، به زندگی، شخصیت و فعالیت‌های آیت‌الله بروجردی و نماینده وی مرحوم محمدتقی قمی پرداخته و تفاوت‌های اندیشه مرحوم آیت‌الله بروجردی و امام خمینی را از زبان شخصیت‌های ایرانی بیان نموده است. مؤلف در فصل دومِ باب دوم، به بیان زندگی‌نامه و فعالیت‌های شیخ شلتوت مفتی الازهر مصر و مجاهدت‌های وی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی پرداخته است.

 

مداراى بین مذاهب: فقه استدلالى و نظرى

سید صادق سیدحسینى، قم: بوستان کتاب قم، چاپ اول، 1383، 660 صفحه، وزیرى.

با توجه به اینکه مدارا و یا عدم مدارا تأثیر بسیاری در سرنوشت فردى و اجتماعى انسان‌ها دارد، غفلت از مطالعه فقهى مدارا با طرفداران مذاهب اسلامى، رها کردن موضوعى مهم به حال خود و مجال دادن به وضعیت‌هاى نابهنجار در عرصه «تعامل جوامع اسلامى» است. نویسنده در پیشگفتار این اثر با بررسى تاریخچه بحث مداراى بین مذاهب، از سه دوران تعصب، احتیاط و تفاهم سخن گفته است. سپس به بررسى دقیق موضوع پژوهش پرداخته و یادآور شده است که منظور از مدارا در این پژوهش معناى منفى تسامح، یعنى لاابالى‌گرى مذهبى، نیست؛ بلکه منظور معناى مثبت تسامح، یعنى مدارا، است.

این پژوهش در پنج بخش سامان یافته است: بخش اول به جایگاه مداراى بین مذاهب در دو فصل مى‌پردازد. در بخش دوم، مبانى مدارا از دیدگاه قرآن تبیین شده و تحلیلی نیز درباره هماهنگى مدارا و جهاد با مخالفان عقیدتى از منظر قرآن ارائه گردیده است. نویسنده در بخش سوم از دیدگاه سنت و سیره خلفا به این موضوع مى‌نگرد. بخش چهارم، مدارا را از نگاه پیشوایان مذاهب اسلامى ــ ائمه شیعه و پیشوایان اهل سنت ــ بررسى مى‌کند. بخش پنجم، دیدگاه دانشمندان اسلامى را در این موضوع مطرح مى‌کند. این اثر از این جهت که موضوع «مداراى بین مذاهب» را از بعد فقهى بررسى نموده است اثری نو و بدیع به شمار مى‌آید و مطالعه آن افق‌هاى جدیدى را پیش روى اساتید، محققان و مبلغان محترم خواهد گشود.

 

مسألة التقریب بین المذاهب الاسلامیة أسس و منطلقات

عبدالله العلایلی (به کوشش)، بیروت: دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ دوم، 1417ق، 240صفحه، وزیری. (نحو مجتمع اسلامی موحد1).

این کتاب مجموعه مقالاتی در مورد اصول و مبانی تقریب بین مذاهب اسلامی است که توسط پانزده تن از متفکران مشهور اسلامی از فرقه‌های مختلف نگاشته شده‌اند. ابتدا داستان تقریب و شروع تفکر تقریب بین مذاهب مسلمان از دیدگاه شیخ شلتوت بیان شده، آنگاه مقاله‌ای از محمدحسین آل‌کاشف‌الغطا ارائه شده که به لزوم نزدیکی مسلمانان به یکدیگر و رفع اختلاف و تعصّب دینی و فرقه‌ای پرداخته است. «الی جماعة التقریب» عنوان مقاله بعدی است که توسط سید محمدصادق صدر نوشته شده و در آن از مجله رسالة الاسلام به جهت طرح مباحث مربوط به وحدت و تقریب بین مذاهب تقدیر و به دلیل طرح برخی مسائل اختلافی نیز انتقاد شده است.

در ادامة مباحث و مقالات نیز موضوعاتی مانند وجوب تقریب و وحدت اسلامی با توجه به شرایط کنونی جهان اسلام، مسئله تقریب بین مذاهب اسلامی در گذرگاه تاریخ، دیدگاه‌های شیخ الازهر در مورد وحدت بین مسلمانان، لزوم نزدیکی هرچه بیشتر کشورهای اسلامی، راهکارهای عملی تقریب بین مذاهب اسلامی، علت پیدایش اختلافات عقیدتی و فقهی بین گروه‌ها و فرقه‌های مختلف مسلمان، مانع نبودن اختلافات فکری و فقهی از رسیدن به وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی، اختلافات شایسته و ناشایسته بین علمای مسلمان، اصول کلی حاکم بر وحدت اسلامی و زندگی برادرانه مسلمانان در کنار یکدیگر، ارتباط بین وطن و اسلام و محور بودن اسلام برای کشورهای مسلمان، علم توحید بستر مناسبی برای وحدت اسلامی و تقریب بین مذاهب اسلامی، بررسی برخی از نظریه‌ها و راهکارهای پیشنهادی برای تقریب بین مسلمانان، و نقش جامعة الازهر و شیخ این جامعه در این زمینه مطرح شده و اصول کلی و مهم وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی مورد بحث و بررسی قرار‌گرفته است.

 

المعجم الوسیط فیما یخصّ الوحدة و التقریب(ج1ـ2)

محمد ساعدی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، 1388، 512 + 472 صفحه، وزیری.

در این مجموعه سعی شده است تمامی ابعاد مشترک و وحدت‌آفرین بین شیعه و اهل سنت به ترتیب حروف الفبا گردآوری و دربارة آنها توضیحاتی ارائه شود. هدف این معجم آن است که اصطلاحات تقریبی و مباحث مبتلا به تقریب را به صورت یک مجموعه مدون گرد آورد و اطلاعات لازم را در اختیار محققان سنی و شیعه‌ای قرار بدهد که مایل‌اند در عرصه تقریب بین مذاهب اسلامی دست به پژوهش و مطالعه بزنند. به همین جهت، گردآورنده محترم، تعاریف، شروح، مصطلحات، مفاهیم، اعلام و شخصیت‌ها، منابع علمی، مؤسسات، کنگره‌ها، کتاب‌ها و کلیه مباحث علمی‌ای که به نحوی با مسئلة تقریب در ارتباط هستند را مطرح کرده و از این نظر معجم نسبتاً جامعی را تهیه نموده است. در جلد اول اصطلاحات و مفاهیم به ترتیب از حرف «الف» تا حرف «فاء» و در مجلد دوم از حرف «فاء» تا حرف «یاء» تنظیم و تبویب شده‌اند. در مواردی که مدخل‌ها به هم شباهت داشته‌اند نگارنده آنها را به مدخل اصلی ارجاع داده و توضیحات مربوط به مدخل فرعی را در مدخل اصلی ارائه نموده است. شخصیت‌های تأثیرگذار در تقریب بین مذاهب اسلامی، برخی از فروع فقهی و فکری مشترک بین مذاهب مختلف اسلامی، مکان‌های مشترک بین مذاهب اسلامی که جنبه وحدت بین مذاهب اسلامی دارند، جماعت‌ها و احزاب مختلف سیاسی مسلمان، افکار سیاسی و اجتماعی مشترک بین مذاهب و فرقه‌های اسلامی، مشترکات اقتصادی و تجاری مشترک بین فرقه‌های مسلمان، روابط خارجی و بین‌المللی مذاهب اسلامی، اصول مشترک اعتقادی، اخلاقی و تربیتی مشترک بین مذاهب اسلامی، گفت‌وگوهای مسلمانان و پیمان‌نامه‌ها و قراردادهای بین‌المللی آنان، اسباب وحدت و تفرقه بین مسلمانان جهان، وحدت نظر حقوقی و قضایی کشورهای مسلمان، مناسبت‌های مشترک اسلامی، عبادات مشترک مسلمانان و سایر اموری که با وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی تناسب دارند از جمله مهم‌ترین مدخل‌ها و اصطلاحات مطرح‌شده در این موسوعه است.

 

وحدت اسلامى از دیدگاه قرآن و سنت

سید محمدباقر حکیم، ترجمه عبدالهادى فقهى‌زاده، تهران: مؤسسه فرهنگى انتشاراتى تبیان، چاپ اول، 1377، 199 صفحه، وزیرى.

این کتاب با نگاه به تحولات معاصر، موضوع وحدت اسلامى را از منظر قرآن و سنت بررسى نموده است. واقع‌نگرى و دردمندى، از ویژگى‌هایى است که در تحلیل‌هاى کتاب به چشم مى‌خورد؛ چنان‌که خواننده خواه ناخواه به پیگیرى بیشتر مطالب کشیده مى‌شود. استنادات فراوان قرآنى و روایى، نشانه آگاهى عمیق مؤلف محترم از فرهنگ اسلامى و آشنایى گسترده وى با قرآن و سنت اهل بیت(ع) است. نویسنده از عناصر مایه‌دار و مآخذ اصیل تفکر اسلامى بهره فراوان برده است. مهم‌ترین موضوعات کتاب، که از یک مقدمه و دو بخش و فصل‌هاى متعدد تشکیل شده، عبارت‌اند از: وحدت اسلامى از جنبه فرهنگ و تمدن، اهمیت وحدت اسلامى، ابزارهاى ضرورى جبهه اسلامى در رویارویى با غرب، انگیزه‌هاى وحدت اسلامى، زمینه‌هاى وحدت اسلامى، وحدت اسلامى از دیدگاه قرآن، فرایند وحدت و اختلاف در تاریخ انسان، فرایند وحدت در جامعه اسلامى، ابزارهاى تحقق وحدت اسلامى، نتایج وحدت اسلامى، وحدت اسلامى از دیدگاه سنت، وحدت و اولویت‌هاى دینى، شیوه دستیابى به وحدت اسلامى، فرایند اختلاف و تکثرگرایى، تقریب بین مذاهب اسلامى، اساسى‌ترین هدف تقریب، شناخت علل و اسباب اختلاف، دستیابى به تقریب و راهکارهاى تقریب.

 

وحدت جهاناسلام: چشم‌انداز آینده

یحیی صفوی (زیر نظر)، گروه محققان: علیرضا فرشچی، محمد حسینی‌مقدم، مریم صنیع اجلال، مصطفی مهرورزی، سید حمزه صفوی، [به سفارش] موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام، تهران: انتشارات شکیب، چاپ اول، 1387، 400 صفحه، رقعی.

انگیزة اصلی از تألیف این کتاب که رویکردی نظری و تا حدی کاربردی دارد، فهم، تبیین و تولید محتوا در خصوص وحدت جهان اسلام است. کتاب حاضر از چهار فصل تشکیل شده است. فصل اول به مباحث نظری در خصوص وحدت جهان اسلام و انواع آن و نیز ریشه‌یابی و شکل‌گیری اختلافات در جهان اسلام اختصاص یافته است. فصل دوم با تبیین قلمرو موضوعی و مفهومی جهان اسلام از رویکردهای مختلف آغاز می‌شود و با بررسی عوامل توانمندساز جهان اسلام برای دستیابی به وحدت پایان می‌یابد. در فصل سوم ضمن بررسی مبانی مفهوم هم‌گرایی، عوامل مؤثر در هم‌گرایی و واگرایی جهان اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. و در فصل آخر، با اتکا به مطالعات نظری انجام‌شده در فصل‌های قبلی و نیز دانش آینده‌اندیشی، در چارچوب مدل ادراکیِ پیشنهادشده، آینده‌های پیش‌روی جهان اسلام کاوش و بررسی شده است. ترویج ادبیات هم‌گرایی و انسجام با تأکید بر موضوع وحدت اسلامی از دیگر رویکردهایی است که تلاش شده است در این کتاب تا حد امکان بسط و توسعه یابد.

برخی از مهم‌ترین عناوین و مطالب مندرج در کتاب عبارت‌اند از: فصل اول:
مقدمة نظری وحدت جهان اسلام. وحدت جهان اسلام، امت واحده، مبانی مکتبی و عقلایی وحدت، انواع و ملاک‌های وحدت در نظام بین‌الملل، ریشة اختلاف کشورهای اسلامی، پیشینة تاریخی تفرقه در جهان اسلام. فصل دوم: جهان اسلام: قلمرو موضوعی و مفهومی. رویکرد حقوقی، گونه‌شناسی کشورهای اسلامی بر اساس­حقوق اساسی و نظام سیاسی، رویکرد فقهی، مفاهیم دارالاسلام از منظر فقهی، عوامل توانمندساز جهان اسلام برای دستیابی به وحدت، موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی، جغرافیای انسانی جهان اسلام، موقعیت ژئوپلیتیکی برتر جهان اسلام، موقعیت ژئواستراتژیکی جهان اسلام، ویژگی‌های جمعیتی جهان اسلام، موقعیت ژئوکالچر جهان اسلام. فصل سوم: هم‌گرایی در جهان اسلام. هم‌گرایی، تعریف و مفهوم هم‌گرایی، نظریه‌ها و رهیافت‌های هم‌گرایی، هم‌گرایی از دیدگاه فلسفة سیاسی، کارکردگرایی، نوکارکردگرایی، هم‌گرایی سیاسی، هم‌گرایی ­اقتصادی، هم‌گرایی اجتماعی، فدرالیسم، فراملی‌گرایی، رهیافت ارتباطات، هم‌گرایی بر مبنای اجتماع امنیتی و هویت مشترک، عوامل مؤثر در ایجاد همگرایی، عوامل مؤثر در ایجاد واگرایی، عوامل مقوم هم‌گرایی، کانون‌های هم‌گرایی و واگرایی در جهان اسلام. فصل چهارم: آینده‌های هم‌گرایی جهان اسلام. اهمیت مطالعة آینده در اسلام، چشم‌انداز آینده‌های جهان اسلام، ارائة مدل مفهومی و راهبردی، آیندة هم‌گرایی اقتصادی، آیندة هم‌گرایی فرهنگی، آیندة هم‌گرایی سیاسی، آیندة هم‌گرایی امنیتی. در پایان کتاب چند ضمیمه شامل: بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم گشایش هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی، پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی، و اطلاعات پایة کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی فراهم
آمده است.

 

الوحدة الاسلامیة فى الأحادیث المشترکة بین السنة و الشیعة

سید شهاب‌الدین حسینى، تهران: مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، چاپ اول، 2006م، 206 صفحه، وزیرى.

کتاب از یک مقدمه طولانى و هفت باب تشکیل شده است. در مقدمه، محورهاى وحدت اسلامى شامل قرآن، سنت پیامبر، مرجعیت علمى و تفسیرى اهل بیت(ع) ذکر شده است و سپس ضمن پاسخ‌گویى به چند سؤال، نکات هفت‌گانه‌اى که تقریبیان باید به آن توجه داشته باشند بیان شده است. مؤلف باب اول را دو قسم نموده و در قسم اول طى شش فصل به بحث از ضرورت وحدت پرداخته و در قسم دوم طى چهار فصل از ضرورت پرهیز از تفرقه سخن گفته است و در هر فصل ابتدا احادیث اهل سنت و سپس احادیث شیعه را آورده است.

در باب دوم که با دقت زیادى از مجامع حدیثى گلچین شده، عناصر ارزشمندى
که سبب قوام و ثبات وحدت هستند در پانزده فصل بیان شده است که عناوینى همچون مسلمان و حرمت او، نطق به شهادتین، اخوت اسلامى و ضرورت اهتمام به امور مسلمانان از آن جمله‌اند. عوامل تخریب وحدت اسلامى در باب سوم و در نه فصل بیان شده‌اند که سخن‌چینى، تعصب کور، تفاخر، خصومت، سب مسلم و خبث طینت در زمرة این عوامل شمرده شده‌اند. ارتباط مسلمانان با یکدیگر و تجسم عینى وحدت در جوامع مختلف اسلامى در باب چهارم و در پنج فصل بیان گردیده است. در باب پنجم، آثار وحدت و تفرقه در ده فصل بیان گردیده و احادیث مختلفى در این مورد ذکر شده است. در باب ششم و طى سه فصل، مفهوم تقیه با توجه به روایات مشترک توضیح داده شده و دلایل و حدود آن بیان گردیده است. در آخرین باب کتاب،
در شانزده فصل معیارهاى الاهى وحدت و ویژگى‌هاى موحدان بیان شده و
در پایان کتاب نیز فهرست آیات، احادیث، اعلام و منابع و محتویات کتاب ذکر
شده است.

یادآور می‌گردد اثر فوق با این عنوان به فارسی ترجمه شده است: اتحاد و
انسجام اسلامی در احادیث مشترک میان اهل سنت و شیعه، ترجمه محمد تقدّمی صابری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1386، 260صفحه، وزیری.

 

الوحدة الاسلامیة ما لها و ما علیها

محمود حمدی زقزوق، بیروت: دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ اول، 1415ق، 232 صفحه، وزیری. (نحو مجتمع اسلامی، موحد2).

این کتاب، مجموعه مقالاتی از برخی اندیشمندان اسلامی درباره راهکارهای وحدت و تقریب مذاهب اسلامی و موانع پیش ‌روی آن است. در این نوشتار ابتدا مقدمه‌ای درباره امت واحده اسلامی و مبانی قرآنی و اسلامی آن ارائه شده و ضرورت وحدت مسلمانان و عدم ‌اختلافات ریشه‌ای آنان با توجه به دستورات قرآن و سنت مورد تأکید قرار گرفته است. آنگاه مقالاتی از برخی اساتید جامعه الازهر مصر و صاحب‌نظران علمی و دینی برخی دیگر از کشورهای مسلمانان درباره مبانی وحدت اسلامی در آموزه‌های قرآن و سنت ذکر شده است. در این مقالات تبعات اختلاف و تفرقه مسلمانان از جهات مختلف اجتماعی، فرهنگی و عقیدتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. از نظر این متفکران قرآن و سنت مکرراً از اختلاف و تفرقه نهی کرده، مرز مسلمانان را به برادری و مهر و محبت و وحدت فراخوانده و ریشة تعصبات مذهبی و قومی و قبیله‌ای را جهل و سفاهت افراد دانسته‌اند.

این اندیشمندان در قسمت‌هایی از این مقالات، اسلام را دین وحدت و یکدلی و مسلمانان را ید واحد دانسته‌اند و علت پیدایش اختلاف در عقاید دینی و فروع فقهی را بررسی نموده‌اند. در برخی از مقالات راه‌های رسیدن به وحدت و تفاهم بین
مسلمانان و نزدیک‌شدن عقاید و قلوب آنان به یکدیگر مورد بحث و بررسی
قرار گرفته و وحدت حول محور فرهنگ و تمدن مشترک اسلامی مورد تأکید
قرار گرفته است. همچنین در این مقالات امت واحد اسلامی و فرهنگ واحد اسلامی
با یکدیگر مقایسه شده و قومیت‌گرایی نفی شده و همه مسلمانان عضو یک
جامعه بزرگ به نام اسلام و جامعه اسلامی خوانده شده‌اند. اخوت و برادری زیر
سایه اسلام، مدار و گستره وحدت اسلامی از لحاظ سیاسی، معرفی دعوت‌کنندگان
به تفرقه و اختلاف بین مسلمانان، تلاش برای رسیدن به وحدت مذاهب، لزوم
برخورد عقلانی و نه عاطفی با مسئله وحدت و تقریب مذاهب اسلامی، و عناصر تشکیل‌دهنده وحدت مسلمانان از دیگر عناوین و موضوعات مطرح‌شده در این مجموعه‌مقالات هستند.

 

معرفی نشریات

در پایان جهت استفاده بهینة محققان و پژوهشگران این عرصه به معرفی تعدادی
از مجلات و نشریاتی می‌پردازیم که با هدف استحکام بخشیدن به وحدت
میان مسلمانان، یافتن راه‌حل برای مشکلات و چالش‌های فراروی جهان
اسلام، و به‌ویژه تحقق تقریب مذاهب و وحدت اسلامی به طرح مباحث
اندیشه‌ای می‌پردازند:

1. اندیشه تقریب، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (23 شماره)؛

2. پیک تقریب، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (105 شماره)؛

3. شعور اتحاد (اردو)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (11 شماره)؛

4. التقریب (انگلیسی)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (6 شماره)؛

5. ثقافة التقریب (عربی)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (40 شماره)؛

6. رسالة التقریب (عربی)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (80 شماره)؛

7. رسالة الاسلام (عربی)، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة قاهره (56 شماره)؛

8. طلوع، جامعة المصطفی(ص) العالمیه (31 شماره)؛

9. فروغ وحدت، دانشگاه مذاهب اسلامی (20 شماره)؛

10. هفت آسمان، دانشگاه ادیان و مذاهب قم (46 شماره)؛

11. میثاق امین، مؤسسه میثاق امین (13 شماره)؛

12. الحجاج (فرانسه)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (4 شماره)؛

13. سلام (روسی)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (1 شماره).

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 13

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 43