بررسی دیدگاه ابن‌عربی در مسئلة جبر و اختیار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد عرفان و تصوف دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

جبر و اختیار همواره از مسائل مهم و بحث‌انگیز عقیدتی مسلمانان است که به لحاظ تاریخی، ریشه‌های آن را در قرآن و سنت می‌توان یافت. این مسئله در همان نیمه اول قرن اول هجری به عنوان یک دغدغة فکری مهم خود را نشان داد. بعدها با گسترش علم کلام، رویکردهای متفاوتی در این مسئله پیدا شد. این مسئله در عرفان نیز مورد توجه بوده است؛ اما با وجود گذشت چند قرن از ظهور بحث‌های نظری در حوزه­ی عرفان هنوز دیدگاه عرفان جهت تمایز و تشابه خود را نسبت به دیدگاه دیگر متفکران اسلامی نشان نداده است. از این رو کسانی بوده و هستند که دیدگاه عرفا و به خصوص ابن‌عربی را در بحث جبر و اختیار، به جبر (از نوع اشاعره آن) پیوند می‌دهند. نوشتار حاضر (در حد توان خود) تلاش دارد این مسئله را روشن سازد که دیدگاه ابن‌عربی در جبر و اختیار به کجا منتهی می‌شود؟ با توجه به مبانی خاص عرفانی و شواهد نوشتاری ابن‌عربی، می‌توان دیدگاه وی را دست‌کم متفاوت با دیدگاه‌های رایج دو دسته متکلمان اسلامی (معتزله و اشاعره) تلقی کرد. بدیهی است به سبب جایگاهی که ابن‌عربی در عرفان نظری دارد، دیدگاه وی در این موضوع را می‌توان دیدگاه همة عرفا تلقی کرد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
آملی، سید حیدر (1367)، المقدمات من کتاب نص النصوص، چاپ دوم، [تهران]: انتشارات توس.
ابن‌ترکه، صائن‌الدین على بن‌محمد (1381)، تمهید القواعد، تصحیح و تعلیقه سید جلال‌الدین آشتیانی، چاپ سوم (اول ناشر)، قم: بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
ابن‌عربى، محى‌الدین (بی‌تا)، الفتوحات المکیة (4 جلدى)، بیروت: دار صادر.
ـــــــــــــ (1370)، فصوص الحکم، تحقیق و تعلیق ابوالعلاء العفیفی، چاپ دوم، [تهران]: انتشارات الزهراء (س).
اشعری، ابوالحسن علی بن‌اسماعیل (بی‌تا)، الإبانة عن اصول الدیانة، تعلیقه عبدالله محمود محمد عمر، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ــــــــــــ (1421)، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، مصحح محمد امین ضناوی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بالی‌زاده، مصطفی بن‌سلیمان (1424)، شرح فصوص الحکم، تعلیقه فادی اسعد نصیف، بیروت: دارالکتب العلمیة.
جامی، نورالدین عبدالرحمن (1370)، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، چاپ دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
جندی، مؤیدالدین محمد (1381)، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیقه سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
جهانگیری، محسن (1383)، محی‌الدین، چهره برجسته عرفان اسلامی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شعرانی، عبدالوهاب (1959)، الیواقیت و الجواهر فی بیان عقاید الاکابر، ج1، مصر: شرکت مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر.
شمس، حسین (1385)، الامر بین الامرین، چاپ اول، قم: بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
فنارى، محمد بن‌حمزه (1374)، مصباح الأنس (شرح مفتاح الغیب)، چاپ اول، تهران: انتشارات مولى.
قیصرى رومى، داوود (1375)، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیقه سید جلال‌الدین آشتیانی، چاپ اول، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
ـــــــــــــ (1384)، شرح فصوص الحکم، ج2، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، چاپ اول، قم: بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
ـــــــــــــ (1381)، رسائل قیصری (رسالة التوحید و النبوة و والولایة)، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
قوشچی، علاء الدین (بی‌تا)، شرح تجرید العقائد، قم: منشورات رضی، بیدار، عزیزی.
ـــــــــــــ (1374)، مفتاح الغیب، چاپ‏اول، تهران: انتشارات مولى.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1365)، الاصول الکافی، ج1، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمد باقر (1404)، بحارالانوار، ج94، بیروت: مؤسسة الوفاء.
یزدان پناه، سید یدالله (بی‌تا)، جزوه آموزشی عرفان نظری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (بخش دایرة‌المعارف علوم عقلی).