زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی فرقه‌گرایى در صدر اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

برای تحلیل جریان‌هاى فرقه‌اى در طول تاریخ اسلام باید زمینه‌ها و موارد نخستین آن را فهمید تا خلأ تاریخى بر پژوهش راه نبندد. هرچند غالب پژوهشگران شکل‌گیرى رسمى و تمایز فرقه‌هاى اسلامى به‌ویژه از نوع سیاسى را از زمان قتل عثمان مى‌دانند، ولی برای شناخت این مهم باید به زمینه‌های فکرى و حوادث و جریان‌های تاریخى قبل از آن نیز توجه کرد؛ چراکه جست‌وجو دربارة علت پیدایی هر حادثة سیاسى و شناخت چگونگى و خاستگاه هر تفکرى، بدون آگاهى از سلسله حوادث و جریانات قبلى آن نتیجة روشنی نخواهد داشت. این نوشتار پس از گزارش و بررسی برخى از ویژگی‌های عصر پیامبر(ص)، به مطالعة ویژگی‌ها و اختلافات سیاسی و فکری در عصر صحابه و تابعان و چگونگی ظهور و بروز فرقه‌هاى اسلامی و محورهای کلامى مورد اختلاف آنها می‌پردازد. پس از آن تأثیر اختلافات و تحولات سیاسی را بر فرقه‌گرایی بررسی می‌کند و در پایان نیز فهرستی از مهم‌ترین محورهای فکری اختلاف فرقه‌ها ارائه می‌کند. شاید در پرتو چنین مباحثى ارتباط سلسله‌وارحوادث فرهنگى و فکرى و نیز مشابهت کشمکش‌هاى فکرى پیشینیان و معاصران آشکارتر شود.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن مجید
نهج‌البلاغه
آقانوری، علی (1386)، خاستگاه تشیع و فرقه‌های شیعی در عصر امامان، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی.
آمدی، علی بن‌محمد (1426ق)، الاحکام فی اصول الاحکام، مؤسسة الحلبی.
ابن‌ابى‌الحدید، عبدالحمید بن‌هبة‌الله (1387ق)، شرح نهج‌البلاغه، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوحسن (1408ق)، الکامل فى التاریخ، تحقیق على شیرى، بیروت: دارالحباء.
ابن‌الوزیر، محمد بن‌ابراهیم (1425ق)، البرهان القاطع فی اثبات الصانع و جمیع ما جائت به الشرایع، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.
ابن‌حزم، على بن‌احمد (1416ق)، الفصل فى الملل والاهواء والنحل، تحقیق محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، چاپ دوم، بیروت: دارجیل.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن‌محمد (بی‌تا)، مقدمه علامة ابن‌خلدون، قاهره: مصطفى محمد.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله (بی‌تا)، جامع بیان العلم و فضله، مصر: دارالکتب العربیه.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن‌مسلم (1385)، الامامة و السیاسة، دار الکتب العلمیه.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن‌ابى‌بکر (بی‌تا)، اعلام الموقنین عن رب العالمین، قاهره: دارالحدیث.
ابن‌کثیر، ابوالفراء اسماعیل (1402ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالمعرفه.
ابن‌مرتضى، حسینى یمانى (1988م)، المنیة والامل، مؤسسه الکتاب الثقافه.
ابوریه، محمود (بی‌تا)، اضواء علی السنة الاحمدیه، مصر: دارالمعارف.
ابوزهره، محمد (1996)، تاریخ المذاهب الاسلامیه، قاهره: دارالفکر العربی.
اشعرى، ابوالحسن (1405ق)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق محمد محیى‌الدین عبدالحمید، المکتبة العصریه.
ـــــــــــ (1414ق)، الابانة عن اصول الدیانة، تحقیق عباس صباغ، بیروت: دارالنفائس.
امین، احمد (1969)، فجر الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی.
امینی نجفی، عبدالحسین (1366)، الغدیر فی الکتاب و السنة الادب، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
انصارى هروى، عبداللّه بن‌محمد بن‌على (1994)، ذم الکلام، تحقیق سمیع دغیم، بیروت: دارالفکر.
بغدادی، ابن‌رجب (بی‌تا)، فضل علم السلف علی الخلف.
بغدادى، عبدالقادر (1998م)، الفرق بین الفرق، تحقیق محمد محیى‌الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبة العصریه.
البهى، محمد (1972)، الجانب الاهى من التفکیر الاسلامى، دمشق: دارالفکر.
حاجی خلیفه، مصطفی بن‌عبدالله (1369)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دارالفکر.
حجتی، محمدباقر (1360ش)، سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو، تهران: بنیاد قرآن.
حکیم، محمدباقر (1417)، علوم القرآن، اهواز: دانشگاه شهید چمران، مجمع الفکر الاسلامی.
حنفی، حسن (1988م)، من العقیدة الی الثورة، قاهره: مکتبه مدبولی.
دارمی (1398ق)، سنن دارمی، قاهره: دارالفکر.
ذهبى، محمدحسین (1407ق)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار القلم.
رازى، ابوحاتم (1957م)، کتاب الزینة (بخش سوم)، تصحیح عبداللّه سلوم سامرایى، قاهره.
زنجانى، فضل‌الله (1417 ق)، تاریخ علم الکلام فى الاسلام، تحقیق مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد.
سبحانى، جعفر (1411ق)، بحوث فى الملل والنحل، بیروت: الدارالاسلامیه.
سیوطى، عبدالرحمان بن‌ابى‌بکر (1370ش)، تاریخ خلفا، تحقیق، محمد محى‌الدین عبدالحمید، قم: انتشارات شریف.
سیوطى، عبداللّه بن‌ابى‌بکر (1407ق)، الاتقان فى علوم القرآن، تصحیح مصطفى دیبالبقا، بیروت: دارابن‌کثیر.
شاطبى، ابراهیم بن‌موسى (1395ق)، الموافقات فى اصول الشریعه، بیروت: دارالمعرفه.
شبلى نعمانى، محمد (1328)، تاریخ علم کلام، ترجمه سید محمدتقى فخرداعى گیلانى، تهران.
شرف‌الدین، عبدالحسین (1351)، اجتهاد در مقابل نص، ترجمه علی دوانی، تهران: کتابخانه بزرگ اسلامی.
شهرستانى، محمد بن‌عبدالکریم (1363ش)، الملل والنحل، تحقیق محمد بن‌فتح بدران، چاپ سوم، قم: انتشارات شریف رضى.
صائب عبدالحمید (1417ق)، تاریخ الاسلام، الثقافی و السیاسی، مرکز الغدیر.
صبحی صالح (1376)، علوم الحدیث و اصلاحات آن، ترجمة عادل نادرعلی، اسوه.
صدوق، ابی‌جعفر محمد بن‌علی (1398ق)، التوحید، تهران.
صفا، ذبیح الله (1356ش)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: امیرکبیر.
طباطبایى، محمدحسین (1393ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمى.
طبری، محمد بن‌جریر (1362)، تاریخ الامم و الملوک، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طه، جابر (1413ق)، ادب الاختلاف فى الاسلام.
عبدالرازق، مصطفى (1363ش)، تمهید لتاریخ الفلسفة السلامیه، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
عطوان حسین (1986م)، الفرق الاسلامیة فى بلاد الشام، بیروت: دارالجیل.
عماره، محمد (1984)، الخلافة و نشاة المذاهب الاسلامیه، بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات.
ـــــــــــ (1997م)، تیارات الفکر الاسلامى، بیروت: دارالشروق.
فیاض، عبداللّه (1986م)، تاریخ الامامیة و اسلافهم من الشیعه، بی‌جا: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات.
قاضی نعمان (1366ق)، اختلاف اصول المذاهب، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
کبری‌زاده، طاش (1397ش)، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، حیدرآباد: دایرة المعارف العثمانیه.
لاهیجی، عبدالرزاق (1372ش)، گوهر مراد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
متقى هندی، على بن‌حسام‌الدین (1413ق)، کنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکرى حیانى، بیروت: مؤسسة الرساله.
محمود سالم عبیدات، محمود سالم (1998م)، تاریخ الفرق و عقایدها، بی‌ناشر.
معرفت، محمدهادی (1418ق)، التفسیر و المفسرون فی ثوبة القشب، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة.
المقریزى، احمد بن‌على (1959م)، الخطط المقریزیه، مکتبة احیاء العلوم لبنان.
ناشى اکبر (1971م)، مسائل الامامة، تحقیق ناس اس، بیروت: دار النشر.
نشار، على سامى (1997م)، نشاة الفکر الفلسفى فى الاسلام، قاهره: دار المعارف بمصر.
نوبختى، حسن بن‌موسى (1355ق)، فرق الشیعه، نجف اشرف: مکتبة مرتضویه.
ولوى، علی‌محمد (1380ش)، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسلامى، پژوهش در تعامل اندیشه‌هاى کلام و جریان‌هاى سیاسى، تهران: دانشگاه الزهرا.
یعقوبى، احمد بن‌اسحاق (بى‌تا)، تاریخ الیعقوبى، بیروت: دار صادر.