سفر پیدایش و علم جدید: یک تفسیر مسیحی

مقدمه

از نظر مسیحیان، تمام متن کتاب‌مقدس الهام‌شده از سوی خداست و نباید هیچ بخشی از این کتاب را به‌عنوان نوشتة صرفاً انسانی کنار گذاشت. با این حال، به نظر می‌رسد توصیف کتاب‌مقدس از خلقت در شش روز، با تاریخ طبیعیِ چند میلیارد ساله‌ای که زمین‌شناسی و ستاره‌شناسیِ جدید یافته‌اند در تعارض است. مسیحیان به این تعارض ظاهری با رویکردهای تفسیری متعددی پاسخ داده‌اند؛ این رویکردها منعکس‌کنندة فرهنگ آنان، دیدگاه‌هایشان درباره علم، و فهم آنان از الهام کتاب مقدس هستند. یک رویکرد آن است که باید گزارش‌های کتاب مقدس را با متونِ مصر و بابل باستان که حدوداً همان دوره، دربارة خلقت نوشته شده‌اند مقایسه کرد. با فهم این بافتِ فرهنگی ــ که متنِ مذکور را خدا اول بار در آن بافت الهام کرد ــ می‌توانیم مقصود اصلی خدا را واضح‌تر بفهمیم؛ نتیجة این کار، تفسیری از گزارش کتاب‌مقدس دربارة خلقت
است که هم از حجیت کلام خدا دفاع می‌کند و هم با تاریخ عظیم زمین و کیهان سازگار است.

1. مسئله

در سدة گذشته فهم علمی ما از تاریخ طبیعی به‌طرز فوق‌العاده‌ای رشد کرده است. ما اکنون می‌توانیم، با اطمینان تقریباً زیادی، ترتیب و زمان حوادث اصلی در تکوین کیهان، منظومة شمسی، و زندگی بر روی سیاره‌مان را به نگارش درآوریم (جدول شماره 1 را ببینید). اطلاعات بیشتر دربارة این سیر زمانی را می‌توان در کتب درسی متداولِ ستاره‌شناسی، زمین‌شناسی، دیرین‌شناسی و باستان‌شناسی دید.[i]

باب اولِ کتاب مقدس، یعنی پیدایش 1، نیز ترتیبی را برای شکل‌گیری جهان مادی، زندگی و فرهنگ بشری ارائه کرده است (منشأ جهان مادی و نیز فعل خداوند به‌عنوان خالق در چندین جای دیگر کتاب مقدس نیز توصیف شده است، مانند پیدایش 2، مزامیر 104، یوحنا 1: 1-5، کولسیان 1: 15-20؛ اما این موارد ویژگی تاریخ‌نگارانة کمتری دارند و از این رو، تعارض کمتری با گاه‌شماری تاریخ طبیعی دارند). پیدایش 1 توصیف می‌کند که خداوند جهان را در شش روز آفرید (متن پیدایش 1، و جدول 2 را ببینید). پیدایش 2 منشأ نخستین انسان‌ها، یعنی آدم و حوا، را بیان می‌کند. چند صفحه بعد، باب‌های ششم تا نهمِ سفر پیدایش، سیلی جهانی را توصیف می‌کنند که چندین ماه به طول انجامید و تمام موجودات زنده را غیر از نوح، خانواده‌اش و حیواناتی که سوار کشتی او بودند از بین برد. باب‌های اولیة سفر پیدایش شجره‌نامه‌ای نیز از نسل آدم ارائه می‌کنند. کتاب مقدس سپس به ثبت زندگی ابراهیم و خانوادة او، شکل‌گیری و تاریخ ملت اسرائیل (یهودیان)، و در نهایت زندگی عیسی مسیح و رشد کلیسای اولیه می‌پردازد. اگر این اطلاعات تاریخی و تبارشناختی را به معنای واقعی بگیریم، می‌توان آنها را برای محاسبة رو به عقب به کار گرفت و سالی را که خدا جهان را ساخت، مشخص کرد. سراسقف جیمز آشِر (James Usser) (1581-1656) اهل ایرلند این محاسبه را با دقتی چشم‌گیر انجام داد و اعلام کرد که تاریخ دقیق خلقت باید یکشنبه، 23 اکتبر سال 4004 ق.م باشد.[ii]

جدول شماره 1  سیر زمانی تاریخ طبیعی

می‌توان با حکم‌کردن به اینکه بخشی از کتاب مقدس (یا همة آن) صرفاً قصه‌های عامیانه و افسانه هستند نه یک گزارشِ تاریخیِ جدی از حوادث واقعی، تفاوت‌های موجود بین گاه‌شماری کتاب مقدسی با گاه‌شماری علمی را به‌سادگی کنار گذاشت؛ البته این امر برای مسیحیان گزینة قابل‌قبولی نیست. مسیحیان همة بخش‌های کتاب مقدس را الهام‌شده از سوی خدا می‌بینند. این به این معناست که این متن، چیزی بیش از اندیشه‌های نویسندگان انسانی است؛ خداوند پیام را به نویسندگان بشری آموزش داد و آنان در بافت فرهنگی خودشان کلمات را پدید آوردند.[iii] متن کتاب مقدس در طول هزاران سال در چندین فرهنگ و به زبان‌های متعددی نوشته شده است، اما وجود انسجام موضوعی در سراسر این کتاب نشانة منشأ الاهیِ مشترک تمام نوشته‌های آن است. آیه‌ای در کتاب مقدس می‌گوید: «تمامی کتب ملهَم از خداست و مفید از برای تعلیم و تنبیه و اصلاح و تربیت در دادگری تا مرد خدا کامل و به جهت هر عمل نیکو آراسته شود»[iv] (دوم تیموتاؤس 3: 16). این آیه به این معناست که تمام بخش‌های کتاب مقدس به یک اندازه مقدس و معتبرند[v] و مسیحیان نمی‌توانند به‌دلخواهِ خود انتخاب کنند که کدام عبارت را نادیده بگیرند و کدام عبارت را بپذیرند و از آن تبعیت کنند.

از سوی دیگر، می‌توان تفاوت بین کتاب مقدس و تاریخ طبیعی را با بی‌توجهی کامل به شواهد علم مدرن، کنار گذاشت. این امر گزینة قابل‌پذیرشی برای یک دانشمندِ جدی نیست که ارزش شواهد [علمی] مبنی بر جهانی که میلیاردها سال عمر دارد را درک می‌کند. علاوه بر این، این کار پاسخی ضعیف، از دیدگاهی صرفاً الاهیاتی است. عقیدة مسیحی را دربارة دو «کتاب»، یعنی طبیعت و کتاب مقدس، که هر دو را خدا نوشته است به یاد بیاورید. اگر جهان فیزیکی نیز از سوی خداست، اشتباه خواهد بود که شهادتش را دربارة منشأ خودش (یعنی تاریخ طبیعی) کاملاً نادیده بگیریم.

فصل حاضر[vi] می‌خواهد دربارة راه‌های گوناگونی بحث کند که مسیحیان در توجیه تفاوت‌های مهمِ موجود بین گاه‌شماری کتاب مقدس و گاه‌شماری تاریخ طبیعی ارائه داده‌اند (غیر از مواردی که یکی از طرفین نادیده گرفته شده‌اند).[vii] این راه‌حل‌ها از طریق تفسیر متن پیدایش 1 ارائه شده‌اند؛ تفسیرهای متعددی ارائه شده‌اند (من نیم دوجین از آنها را مطرح خواهم کرد). پرسش مسیحیان این است که «اگر به کتاب مقدس باور داشته باشم، آیا می‌توانم شناخت علمی از طبیعت را نیز بپذیرم؟» و پرسش دانشمندان نیز این است که «اگر شواهد فیزیکی را جدی بگیرم، آیا این امکان را دارم که به کتاب مقدس نیز معتقد باشم؟».

2. پاسخ‌ها، گذشته و اکنون

در سده‌های هفدهم و هجدهم، رشتة زمین‌شناسی کسب آگاهی دربارة برجستگی‌های کهن و آثار تاریخیِ نقش‌بسته بر روی صخره‌ها را آغاز کرد. در آن زمان، زمین‌شناسانِ بسیاری (به‌ویژه در بریتانیا) با این پیش‌فرض (که مبتنی بر کتاب مقدس بود) شروع کردند که یک سیل جهانی در گذشتة زمین رخ داده است و اینکه زمین تنها چند هزار سال عمر دارد؛[viii] اما زمانی که آثار فسیلی، برآمدگی‌های آتش‌فشانی، [روند] فرسایش
و غیره را مطالعه کردند، دریافتند که این امور بایستی میلیون‌ها سال، اگر نه
بیشتر، جریان داشته باشند. برای حلِ تعارض این یافته‌ها با سیر تاریخی موجود
در کتاب مقدس، دو تفسیر تازه از باب اول پیدایش ارائه شد: تفسیر «وقفه»
(Gap interpretation)، و تفسیر «روزـ‌دوران» (Day-Age interpretation).

تفسیر «وقفه» بر معنای دو آیة اولِ پیدایش 1 تمرکز می‌کند. این تفسیر، آیه اول («در ابتدا خدا آسمان‌ها و زمین را آفرید») را مقدمه‌ای برای آنچه در ادامه می‌آید نمی‌داند؛ بلکه آن را گفته‌ای کامل می‌داند که بیان می‌کند خدا کل کیهان را میلیون‌ها و یا میلیاردها سال قبل ساخت. آیه دوم («و زمین تهی و بایر بود») به حادثه‌ای متأخرتر اشاره دارد که تمام زندگی بر روی زمین را نابود کرد. بنابراین، مابقی آیات پیدایش 1، بازسازی (نه آفرینش) زمین به حساب می‌آیند که تنها چند هزار سال قبل رخ داده است. بدین‌سان وقفه‌ای بزرگ بین آفرینش کرة زمینِ زمین‌شناختی در میلیاردها سال قبل [تا آفرینش انسان و حیوانات] وجود دارد؛ وقفه‌ای که در آن، آثار تاریخی زمین‌شناختی شکل گرفته‌اند. آنگاه مابقی تاریخ کتاب مقدس از کمتر از 10 هزار سال قبل شروع می‌شود و با شکل‌گیری گیاهان، حیوانات و انسان‌ها ادامه می‌یابد. اگرچه این تفسیر اختلاف‌های بین پیدایش 1 و شواهد زمین‌شناختی را حل کرد، اما برای تاریخِ طولانیِ زندگی زیستی ــ که در آثار فسیلی آشکار شده بود ــ توضیحی ارائه نداد.

تفسیر «روزـ‌دوران» بر کلمة «روز» در گزارش سفر پیدایش تمرکز می‌کند. کلمة اصلیِ عبریِ به‌کاررفته یوم (yom) است که می‌توان آن را هم به روز 24‌ساعته ترجمه کرد و هم به برهه‌ای طولانی و نامشخص از زمان (دوران). اگر معنای دوم اراده شده باشد، آنگاه هر «روز» در پیدایش 1 می‌تواند میلیون‌ها یا میلیاردها سال باشد که مدتی کافی برای رخ‌دادن فرایندهای زمین‌شناختی و زیست‌شناختی را فراهم می‌سازد. این تفسیر مسئلة مدت زمانِ مورد نیاز را حل می‌کند؛ اما مسئلة ترتیب حوادث را حل نمی‌کند؛ برای مثال، در پیدایش‌1، پرندگان قبل از جانوران خشکی‌پدید می‌آیند نه پس‌از آنها؛ یعنی برخلاف آنچه ما از فسیل‌ها فهمیده‌ایم.[ix] مشکل دوم این تفسیر این است که عبارت روشنِ «شام بود و صبح بود، روز Xام» در پایان هر روز در پیدایش 1، به‌وضوح نشان می‌دهد که «یوم» (yom) به روزهای 24ساعته اشاره دارد نه به دوران‌های طولانی.

در سال 1859، چارلز داروین کتاب دربارة منشأ انواع را منتشر کرد و از آن زمان تاکنون مسیحیان دربارة نظریة تکامل زیست‌شناختی او بحث کرده‌اند.[x] علی‌رغم برخی مخالفت‌های شدید با تکامل داروینی، دیدگاه‌های مسیحیان دربارة عمر زمین تغییر چندانی نکرد. رونالد نامبرز (Ronald Numbers) می‌نویسد:

تا اواخر قرن نوزدهم، حتی سنت‌گراترین مسیحیان نیز به‌آسانی می‌پذیرفتند که کتاب مقدس امکان یک زمین باستانی و زندگی پیش از عدنی[xi] (pre-Edenic) را می‌پذیرد. آنان، به‌جز چند استثنا، با استفاده از نظریة روزـ‌دوران یا نظریة وقفه، [گزارش کتاب مقدس را با] یافته‌های زمین‌شناسیِ تاریخی و دیرینه‌شناسی سازگار می‌کردند.[xii]

اوایل قرن بیستم در آمریکا با بحث‌های مداومی بین مسیحیان بر سر چند موضوع همراه بود، از جمله بحث بر سر حجیت کتاب مقدس و اینکه آیا مسیح از مرگ برخاست یا نه. این امر به شکاف بین مسیحیانِ «بنیادگرای» سنت‌گرا و مسیحیان لیبرال منجر شد. اگرچه تکامل مسئله‌ای کلیدی در این بحث‌ها بود (مانند محاکمة مشهور اسکوپس[xiii] در سال 1925)، هر دو طرف همچنان یافته‌های زمین‌شناسی، دیرینه‌شناسی و ستاره‌شناسی را درباره عمر زیادِ زمین می‌پذیرفتند.

اوضاع در سال 1960 تغییر کرد؛ زمانی که جان ویدکامبِ (John Withcomb) الاهیدان و هنری موریسِ (Henry Morris) مهندس، کتاب سیل پیدایش[xiv] را منتشر کردند. این کتاب سرآغاز جنبش جدید «آفرینش زمین جوان» (Young Earth Creationism) بود. در این تفسیر، سفر پیدایش عمدتاً به معنای تحت‌اللفظی‌اش گرفته شده است،[xv] و طبق آن کیهان، زمین و همة زندگی در دوره‌ای شش‌روزه، در کمتر از 10 هزار سال قبل شکل گرفته‌اند، و با فاصلة کوتاهی پس از خلقت، یک سیل جهانی رخ داده است. هدف از این جنبش شکل‌دادن مدلِ علمیِ جدیدی بود که نشان می‌داد دلایل علمی در واقع از یک زمین جوان و سیل جهانی حمایت می‌کنند؛[xvi] برای مثال [آنان مدعی بودند که] تمام لایه‌های زمین‌شناختی و فسیل‌ها در این سیل به وجود آمده‌اند نه در طول میلیون‌ها سال. برخلاف دیدگاه‌های قبلی، این جنبش درخواست کرد که نه‌تنها بر اساس موضع الاهیاتی‌اش بلکه بر اساس دلایل علمی نیز مورد قضاوت قرار بگیرد. متأسفانه (در چندین کتاب متأخر) نشان‌داده شده است که دلایل علمی این جنبش ناموجهند و یا با اصول علمیِ پذیرفته‌شده مغایرت دارند.[xvii] انگیزة جنبش «آفرینش زمین جوان» پاسخ دادن به نظریة تکامل و جهان‌بینی الحادیِ بیش از پیش مشهودی بود که غالباً به این نظریه پیوسته است. این مسیحیان مسئله را با ذهنیتی مبارزه‌جویانه می‌نگرند؛[xviii] برای مثال موریس می‌نویسد:

اگر بتوان نظام زمین‌شناسیِ سیل‌محور را بر پایة علمی محکمی استوار کرد و به‌نحو مؤثری آن را ترویج کرد و به مردم شناساند، آنگاه تمامِ کیهان‌شناسی تکاملی، دست‌کم در شکل نوداروینیِ کنونی‌اش، فرو خواهد ریخت. و این، به این معنا خواهد بود که تمام نظام‌ها و جنبش‌های ضدمسیحی (کمونیسم، نژادپرستی، اومانیسم، آزادکامی (libertinism)، رفتارباوری، و غیره) زیربنایِ عقلانی‌نمای خود را از دست خواهند داد.[xix]

این جنبش به‌سرعت در میان مسیحیان بنیادگرا و انجیلی در امریکای شمالی شیوع یافت.

مشکلات فراوان علمی دیدگاه «زمین جوان»، برخی از مسیحیان سنت‌گرا را واداشت تا تفسیر «ظاهرِ کهن‌سال» (Appearance of Age) را برگزینند. در این دیدگاه، خدا زمین را در کمتر از 10هزار سال قبل آفرید، اما آن را چنان ساخت که به نظر می‌رسد میلیاردها سال عمر دارد. این تفسیر راهی است برای اعتقاد به خوانش تحت‌اللفظیِ متن کتاب مقدس و در عین حال باور به تمام شواهد علمی؛ و بدین طریق، گریزی ماهرانه از هرگونه مناقشه‌ای با علم. البته این دیدگاه یک مشکل الاهیاتی مهم دارد؛ طبق این دیدگاه، خداوند چیزهایی را ایجاد کرده است که واقعیت ندارند: صخره‌های رسوبی با لایه‌هایی که به نظر می‌رسند میلیون‌ها سال عمر دارند، فسیل‌ها که اَشکال حیاتِ منقرض‌شده‌ای را نشان می‌دهند که در واقع هرگز وجود نداشته‌اند، و فوتون‌هایی که از کهکشان‌های دور به سمت ما سفر می‌کنند و انفجار اَبَرنواخترهایی را نشان می‌دهند که هرگز رخ نداده‌اند. البته خداوند قادر مطلق است و اگر می‌خواست می‌توانست چنین بیافریند؛ اما مشکل اینجاست که این نوع آفرینش با ویژگی‌ای که مابقی کتاب مقدس دربارة خدا به ما می‌آموزد ناسازگار است. آیا خدا جهان را به همراه تاریخی طولانی که کاملاً در آن گنجانده شده آفریده است، اما از ما می‌خواهد که بر خلاف شواهد فیزیکی[xx] ایمان بیاوریم که او جهان را بسیار متأخرتر آفریده است؟ این با صداقت خدا و تعهد ایمانی‌ای که از ما می‌طلبد ناسازگار است.

تمام دیدگاه‌هایی که تاکنون ذکر کردم (تفسیر وقفه، تفسیر روز‌ـ‌دوران،
آفرینش زمین جوان، و ظاهرِ کهن‌سال) را می‌توان زیر چتر مطابقت‌گرایی (concordism) قرار داد. تفاسیر مطابقت‌گرا، آن دسته از تفاسیر هستند که در آنها خدا زمین را با
همان ترتیبی که در باب اول پیدایش توصیف شده آفریده است. برخی از
دیدگاه‌های مطابقت‌گرا ممکن می‌دانند که خدا از دوره‌های زمانی بزرگ‌تر از
24ساعت استفاده کرده باشد (یعنی تفسیر روزـ‌دوران)؛ اما در تمام موارد ترتیب حوادث همان است (یعنی خدا اول نور را آفرید، سپس آسمان و اقیانوس، آنگاه خشکی و غیره).

3. اصل تفسیری

سایر مسیحیان به تفاسیری غیرمطابقت‌گرا دربارة پیدایش 1 معتقدند. در این دیدگاه‌ها، متن به لحاظ پیامی که در اصل از آن قصد شده است الهام‌شدة الاهی و دارای حجیت قلمداد می‌شود؛ اما این پیامِ قصدشده پیامی عمدتاً الاهیاتی تلقی می‌شود. به عبارت دیگر، باب اولِ پیدایش نمی‌خواست اطلاعاتی تاریخی یا علمی از آن سنخ که امروزه ما در جهان مدرن تصورش را می‌کنیم منتقل کند؛ آن متن نمی‌خواست یک کتاب ‌درسی علمی یا یک گزارش عینی باشد. ممکن است ترتیب یا زمانِ حوادثی که در این متن توصیف شده‌اند اهمیتی فرهنگی یا ادبی داشته باشد؛ این روایت قرار نیست یک حقیقت علمی دقیق تلقی شود.

دیدگاه‌های غیرمطابقت‌گرا اقدامی در جهت سازگارکردن متن با علوم جدید نیستند؛ مسیحیان برای اینکه پیدایش 1 را به این شیوه بخوانند دلیل الاهیاتی خوبی دارند. برای توضیح بیشتر اجازه بدهید به‌طور خلاصه دربارة یک اصل در تفسیر کتاب‌مقدس بحث کنم؛[xxi] اصلی که آن را «اصل تفسیری» خواهم نامید. این اصل، اصلی است که باید
آن را هنگام تلاش برای فهم هر یک از عبارات کتاب مقدس، و نه صرفاً پیدایش 1، به
کار گرفت.

برای کسب بهترین فهم از یک متن، باید تلاش کنیم تا بفهمیم نویسندة اصلی و مخاطبان مورد نظر، آن متن را چگونه می‌دیده‌اند. آنان فکر می‌کردند که آن متن چه معنایی دارد؟ آن متن از چه لحاظ‌هایی مهم بوده است و از چه لحاظ‌هایی بی‌اهمیت؟ برای کسب این آگاهی، چندین راه وجود دارد. ابتدا، ما به ترجمه‌ای خوب نیاز داریم که به‌خوبی معنا و دقایق متن در زبان اصلی را حفظ کند. دوم، ما می‌توانیم به محتوای درونی و گونة ادبی متن توجه کنیم؛ آیا متن به‌عنوان تاریخ نوشته شده است یا تمثیل، شعر و یا نبوت؟ در نهایت، می‌توانیم بافت فرهنگی‌ـ‌تاریخی آن عبارت را بررسی کنیم؛
مانند اینکه فرهنگ‌های مجاور چه می‌اندیشیدند و یا اینکه چه حوادث تاریخی‌ای
قبل و بعد از این نوشته رخ داده‌اند؟ با به‌کارگیری همه این تکنیک‌ها، فهم بهتری از آنچه نویسندة انسانیِ اصلی، قصد کرده است و آنچه را مخاطبانِ اصلی شنیده‌اند به دست می‌آوریم.

آیا این مسئله فهم کتاب مقدس را برای یک فرد عادی بسیار مشکل می‌کند؟ یک اعتقاد کلیدی پروتستانی آموزه فِراسَت (وضوح) است؛ طبق این آموزه پیام اصلیِ متنِ کتاب مقدس بر هر مسیحی‌ای روشن است و لازم نیست رهبران کلیسا آن متن را تفسیر کنند؛ به این ترتیب، معنا باید بدون مشورت با متخصصانِ زبان و فرهنگ اصلی، برای هر فرد مسیحی روشن باشد. توجه داشته باشید که این آموزه به پیام اصلیِ عبارت اشاره دارد. در مورد پیدایش 1، پیام واضح است: خداوند تمام جهان را آفرید و این آفرینش خوب است. هر خواننده‌ای می‌تواند این پیام اساسی را بفهمد؛ اما خواننده نمی‌تواند جزئیات و اشارات ضمنی هر کلمه را دریابد، مگر اینکه برای فهم نوع ادبی و بافت تاریخی و فرهنگیِ آن تلاش کند. پس اگر می‌خواهیم جزئیاتِ این مطلب را بفهمیم که پیدایش 1 چه نسبتی با گاه‌شماری علمیِ مدرن دارد، ابتدا باید تکلیف خود را انجام دهیم.

اصل تفسیری چندین مزیت مهم دارد. این اصل خوانندة مدرن را از فرض‌گرفتن این مطلب بازمی‌دارد که تمام ایده‌های موجود در متن همان معنا و مضمونی را دارند که اگر امروز برای فرهنگ ما نوشته می‌شدند داشتند. همچنین، از آنجا که می‌توان (و باید) این اصل را برای تمام عبارت‌های کتاب مقدس به کار برد، این اصل رویکرد منسجمی را برای فهم کتاب مقدس به دست می‌دهد؛ پس نباید فوراً حکم کنیم هر عبارتی که با علم مدرن سازگار نیست مجازی و استعاری است. مثال‌های ذیل
نشان می‌دهند که اصل تفسیری ممکن است هم به تفسیر استعاری منجر شود و هم به تفسیر تحت‌اللفظی.

گزارش زندگی عیسی را در انجیل لوقا در نظر بگیرید. نویسندة انسانی (یعنی لوقا) کتاب را با این کلمات آغاز می‌کند:

از آن روی که بسیاری دست به تدوین حکایت وقایعی زده‌اند که نزد ما روی داده است، طبق آنچه آنانی که از آغاز شاهدان عینی و خادمان کلام بوده‌اند بر ما رسانیده‌اند، من نیز بر آن شدم تا پس از تدقیق در تمامی امور، از آغاز شرح منظم آنها را از برای تو ای تئوفیلوس بزرگوار بنگارم (لوقا 1: 1-3).

این عبارت تمام مشخصه‌های یک روشِ تقریباً مدرنِ نوشتة تاریخی را دارا است، از جمله تبیین منابع و روش‌ها. محتوای درونی نشان می‌دهد که لوقا به‌روشنی قصد کرده بود (و خوانندگان نخستین او نیز چنین درک کرده بودند) که انجیلش گزارشی واقعی باشد از آنچه رخ داده بود. با به کار گرفتن اصل تفسیری، درمی‌یابیم که ما نیز باید حوادث ثبت‌شده در این کتاب را به‌عنوان حوادثی تاریخی بفهمیم. این مطلب شامل مرگ و رستاخیز عیسی مسیح نیز می‌شود،[xxii] حتی اگر علم هیچ راهی برای تبیین معجزة کسی که از مرگ برخاسته است نداشته باشد.[xxiii]

در ادامه این شعر از مزامیر را در نظر بگیرید:

خداوند سلطنت را گرفته و خود را به جلال آراسته است.

خداوند خود را آراسته و کمر خود را به قوت بسته است.

ربع مسکون نیز پایدار گردیده است و جنبش نخواهد خورد.

تخت تو از ازل پایدار شدهاست و تو از قدیم هستی (مزامیر 93: 1-2).

در زمان گالیله، بند سوم این عبارت برای اثبات این مطلب به کار می‌رفت که زمین به گرد خورشید نمی‌گردد، بلکه باید در فضا ثابت باشد و خورشید، کرات و ستارگان به دور آن بچرخند. گالیله چنین استدلال‌هایی را با نقلِ گفتة کاردینال بارونیوس (Cardinal Baronius) پاسخ می‌داد: «کتاب مقدس می‌آموزد که چگونه به آسمان برویم نه اینکه آسمان‌ها چگونه‌اند؟».[xxiv] با توجه به سیاق این عبارت، مسیحیان مدرن نیز همچون گالیله، مشکلی با استعاری‌دانستن این قطعه ندارند. عبارات قبل و بعد این قطعه دربارة جهان و تخت خداوند به‌وضوح نشان می‌دهند که جهان تخت خداوند است و از این رو خداوند آن را محکم نگه داشته است؛ یعنی هیچ فعل انسانی‌ای نمی‌تواند زمین را تکان بدهد و یا خدا را از تختش پایین بکشد. پیامِ قصدشده از این عبارت روحانی است نه علمی.

4. متونی دیگر از خاورمیانة باستان

بیایید با در دست داشتن این اصل تفسیری، به متن پیدایش 1 بازگردیم. محتوای درونی آن نشان می‌دهد که این متن روایتی است که به‌دقت سامان داده شده است.[xxv] اگرچه این متن از الگوی نوعیِ دیگر اشعار عبری تبعیت نمی‌کند، اما آهنگ و تکرار مهمی را به نمایش می‌گذارد.

جدول شماره 2            ساختار ادبی پیدایش 1

جالب‌ترین موضوع، ساختار شش روز است. وضعیت اولیة زمین در پیدایش 1: 2 توصیف شده است: «زمین تهی و بی‌شکل بود و تاریکی بر روی آب‌های عمیق». چنان‌که در جدول بالا نشان داده شده است، این وضعیت اولیه در مدت شش روز آفرینش اصلاح می‌شود.[xxvi] طی سه روز اول، زمین از تاریکیِ بی‌شکل به سوی روشنایی و ساختارهای به‌وضوح مشخص‌شدة زمین خشک، اقیانوس و آسمان می‌رود. در طول سه روز دوم، جهان خالی با حرکت و حیات پر می‌شود.

ساختار دقیق این متن نشان می‌دهد که نویسندة اصلی در هنگام انتخاب ترتیبِ وقایع، مؤلفه‌های شعری را در نظر داشته است. مقصود اصلی این بوده است که کامل‌بودن آفرینش خدا (تمام جنبه‌های وجود، هم ساختارها و هم آفریده‌های جنبنده)، نظم آن در برابر آشفتگیِ تاریک اولیه‌اش، و خوبی این آفرینش را برساند. همچنین شاید نویسنده، این متن را طراحی کرده است تا یادآوری و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر از طریق نقل شفاهی آسان باشد.

بهترین فهم از پیدایش 1، زمانی حاصل می‌شود که نه‌تنها به محتوای درونی بلکه به بافت فرهنگی اولیه نیز توجه داشته باشیم. عبرانیان باستان با ملت‌های خاورمیانة باستان در مصر و بابل همسایه بودند (و گاه به آن مناطق تبعید شده بودند).[xxvii] بی‌شک عبرانیان از دیدگاه این ملت‌ها دربارة منشأ جهان آگاه بودند. ابتدا یک کنده‌کاری مصری (تصویر 1) را بررسی می‌کنیم.

تصویر 1      تصویر مصری از جهان[xxviii]

در این تصویرِ بسیار نمادینِ مصری از جهان، آسمان پرستاره (بانوی آسمان ــ ایزدبانوی نات (Nut)) بر روی زمینِ درازکشیده (ایزد گب (Geb)) قوس زده است. بر روی نات، دریای فوقانی قرار دارد که در آن قایقِ خورشیدی حرکت می‌کند تا خورشید (ایزد با سَرِ شاهین، رِ (Re)) را از افق شرقی به سمت بالا تا نقطة اوج و سپس به سمت پایین به افق غربی ببرد (ایزدبانوی مات (Maat) با پَری که مشخصة اوست، رِ را همراهی می‌کند؛ مات دختر رِ است و رِ منشأ نظم عالم). آن که بر روی زمین (گبِ درازکشیده) زانو زده و آسمان (نات) را نگه داشته، خدای هوا، شو (Shu)، است؛ او در هر دو دست، نمادِ نَفَسِ حیات را نگه می‌دارد. آن که در گوشة پایین سمت راست قرار دارد اوزیریس (Osiris)، خدای بزرگ جهان مردگان، است. آنچه در این تصویر نشان داده نشده است، دریای زیرزمینی است که قایق خورشیدی شب‌ها از آن می‌گذرد تا خورشید را در سپیده‌دم به افق شرقی برساند. این دریا به‌وضوح در دیگر تصاویر نمادین نشان داده شده است.[xxix]

این نگاه به جهان شباهت‌های ساختاری مهمی با تصویر ارائه‌شده در پیدایش 1 و دیگر عبارات کتاب مقدس دارد.[xxx] یک آسمان گنبدی‌شکلِ جامد (یا چرخ‌گردون) زمین را پوشانده، و آب‌های اولیه را در بالای آسمان نگه داشته است. اگرچه امروزه این چرخ‌گردون برای ما عجیب و غریب به نظر می‌رسد، اما این راهی بود برای فرهنگ‌های پیش‌علمی تا جهان پیرامونشان را درک کنند. آنان که هیچ آگاهی‌ای دربارة تبخیر و نزولات آسمانی نداشتند، به‌سادگی نتیجه می‌گرفتند که باید دریایی از آب در بالای آسمان وجود داشته باشد؛ گنبدی جامد آب را آن بالا نگه می‌دارد و گاهی «دریچه‌های آب‌بند» باز می‌شوند و به باران اجازه پایین آمدن می‌دهند. همچنین تصور می‌شد که آب‌های اولیه در زیرزمین نیز وجود دارند؛ بهار که آب‌ها از زمین بیرون می‌آیند این مطلب را اثبات می‌کند. آنان از حرکت وضعی زمین به گرد محور خودش اطلاعی نداشتند، در نتیجه گمان می‌کردند که خورشید واقعاً هر روز از شرق به غرب سفر می‌کند،[xxxi] و هر شب در زیر زمین سفر می‌کند تا از غرب به شرق برسد (زیرِ زمین محل مردگان است).

در ادامه، داستان بابلی انوما الیش (Enuma Elish) را بررسی می‌کنیم.[xxxii] این داستان، داستان دیگری دربارة آفرینش جهان است که شباهت‌های بسیاری به پیدایش 1 دارد. این داستان، با آشفتگی اولیه آغاز می‌شود و منشأ نور، گنبدـ‌آسمان، خشکی و شیوة تعیین زمان را توصیف می‌کند. در پایان داستان، خدایان استراحت می‌کنند و در یک میهمانی جشن می‌گیرند.

کیهان‌شناسی مصری و بابلی، هر دو، شباهت‌هایی با ساختارهای مادی در روایت پیدایش 1 دارند؛ اما تفاوت‌های بزرگی نیز با آن دارند. هم در کنده‌کاری مصری و هم در متن انوما الیش، گروهی از خدایان حضور دارند و خدایان در بخش‌های مختلفی از جهان مادی ساکن‌اند. در انوما الیش ماده نیز همچون خدایانْ ازلی است. شش نسل از خدایان از یک زوج خدا، آپسو (Apsu) و تیامت (Tiamat)، پدید می‌آیند؛ در نهایت تیامت از ماردوک خدا (Marduk) شکست می‌خورد. ماردوک بدن تیامت را مانند یک جانور صدفدار تکه‌تکه می‌کند و نیمی از آن را برای ایجاد گنبد آسمان استفاده می‌کند. ماردوک همچنین خدایان کوچک‌تر را در «جایگاه‌هایی» قرار می‌دهد تا روزها، ماه‌ها و فصل‌ها را بشمارند. در پایان داستان، از گوشت یک خدای شکست‌خورده، انسان‌ها ساخته می‌شوند تا بردگان خدایان، و خدمتکارانِ در میهمانی‌ها باشند.

به علت آگاهی مخاطبان اولیة عبرانی از دیگر فرهنگ‌ها، ساختارها و وقایع مادیِ پیدایش 1 برایشان شناخته‌شده بوده است؛ اما در مقایسه با خدایان در تصاویرِ مصری و بابلی، نقش و شخصیت خدا در پیدایش 1 به‌عنوان تفاوت برجسته‌ای به چشم می‌آید. جدول ذیل (شماره 3) تفاوت‌های الاهیاتی بین پیدایش 1 و انوما الیش را نشان می‌دهد.

                    جدول 3                        تفاوت‌های پیدایش 1 و انوما الیش

با در نظر گرفتن این تفاوت‌های برجسته، پیام جدید و درخور توجه
پیدایش 1 برای مخاطبان اولیه، محتوای الاهیاتی بوده است نه ترتیب وقایع مادی.
خدا به نویسندة انسانی پیدایش 1 وحی کرد تا داستان را به شکلی بگوید که
«حقایقی الاهیاتی» را منتقل کند. تصور کنید که متنِ پیدایش با توضیح دادن این مطلب که زمین گرد (نه مسطح) و آسمان گازی (نه یک گنبد جامد) است، برای اصلاح پندارهای نادرستِ علمی نیز تلاش می‌کرد، آنگاه مخاطبان را کاملاً گیج و سردرگم می‌کرد! علاوه بر این، آنان را از پیام الاهیاتی نیز کاملاً دور می‌کرد. چنان‌که ژان
کالون نوشت:

روح‌القدس هیچ قصدی برای آموزش ستاره‌شناسی نداشت؛ او می‌خواست در بیان تعلیم برای ساده‌ترین و درس‌نخوانده‌ترین افراد نیز بی‌تکلف باشد. او به وسیلة موسی و دیگر انبیا زبان رایج را به کار گرفت تا کسی نتواند تحت دست‌آویزِ «ابهام» پناه بگیرد.[xxxiii]

خداوند با بیان‌کردن پیام روحانی در واضح‌ترین شکل ممکن و مبهم‌نکردن آن با اطلاعات علمی، خود را رحیمانه، با نیازهای مردم وفق داده‌ است.

حال به اصل تفسیری بازمی‌گردیم. بر اساس پیامی که مخاطبان اولیه شنیدند، می‌بینیم که ما نیز باید سفر پیدایش را به‌عنوان متنی بفهمیم که حقایق روحانی را آموزش می‌دهد، نه اطلاعات علمی. اگرچه ممکن است خوانندگان اولیه وقایع و ساختارهای موجود در این متن را به‌طور تحت‌اللفظی درست دانسته باشند، اما آنان این مطالب را نکتة اصلی متن تلقی نکرده‌اند. مقاصد خدا در پیدایش 1، آموزش حقایق علمی را شامل نمی‌شوند؛ بنابراین ما نباید برای کسب اطلاعات علمی دربارة عمر یا شکل‌گیری جهان به این عبارات نظر کنیم. پیام برای ما، همچون مخاطبان اولیه، الاهیاتی است.[xxxiv]

سرانجام آنکه ما بهترین شیوة تفسیر کتاب مقدس (یعنی اصل تفسیری) را به کار گرفتیم که برای تمام کتاب مقدس کاربست‌پذیر است، و از آن در تفسیر پیدایش 1 استفاده کردیم. با در نظر گرفتن محتوای درونی، گونة ادبی و بافت فرهنگی دریافتیم که این متن هرگز قصد نداشته است که اطلاعات علمی دربارة ساختار، عمر یا تاریخ طبیعی جهان را آموزش دهد؛ بلکه دربارة خدایی والامقام تعلیم می‌دهد که نور را از ظلمت، و جهانی منظم را از آشفتگی پدید آورد و جهان تهی را از مخلوقات نیکو پر کرد. لازم نیست انسان‌ها از بوالهوسی‌های گروه خدایان بترسند؛ در عوض می‌توانند به یک خدای واقعی اعتماد کنند و به‌عنوان کسانی کار کنند که او آنان را مسئول نگهداری از جهان مادیِ پیرامونشان کرده است.