«مجوس» در روایات اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه ادیان غیرابراهیمی، دانشگاه ادیان و مذاهب

2 دانشجوی کارشناسی ارشد تفسیر روایی، دانشگاه قرآن و حدیث قم

چکیده

واژۀ «مجوس» فقط یک بار در قرآن به کار رفته (حج: 17) بی‌آنکه تعریف و توضیحی از آن آمده باشد و این موجب ابهام و اجمال و پیش‌کشیدن مسائلی از قبیل چیستی آیین مجوس و نیز کیستی پیامبر آنان شده است. روایات تفسیری قرآن کریم، که تالی تلو و مبیّن قرآن است و در منابع فریقین گرد آمده، غالباً در چنین مواقعی می‌تواند دست‌کم برخی ابهامات را برطرف، و به روشن‌شدن پاسخِ مسئله کمک کند. در این مقاله می‌کوشیم واژه یا اصطلاح «مجوس» را از منظر روایات تفسیری بررسی کنیم. روایات را در دو دسته روایات شیعه و اهل سنت گنجانیده‌ایم. پیامبر و کتاب مجوس، نسبت مجوس با زرتشتیان، ویژگی‌ها و نحوۀ رفتار و تعامل مسلمانان با آنان و مسئله‌هایی نظیر آن، در این مقاله بررسی شده است.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد بن ادریس (1419). تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمد الطیب، عربستان سعودی: مکتبة نزار مصطفی الباز، الطبعة الثالثة.
ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی (1422). زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبد الرزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الاولی.
ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی (1385). دعائم الاسلام و ذکر الحلال والحرام والقضایا والأحکام، تحقیق: آصف فیضی، قم: مؤسسه آل البیتA، الطبعة الثانیة.
ابن عجیبه، احمد بن محمد (1419). البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق: احمد عبدالله قرشی رسلان، قاهره: انتشارات دکتر حسن عباس زکی.
ابن فارس، احمد (1404). معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الاولی.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو (1419). تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
ازهری، محمد بن احمد (1421). تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
بحرانی، سید هاشم (1416). البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة، تهران: بنیاد بعثت، چاپ اول.
برقی،احمد بن محمد بن خالد (1371). المحاسن، تحقیق: جلال الدین محدث، قم: انتشارات دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الثانیة.
بستانی، فؤاد افرام (1375). فرهنگ ابجدی، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
بغدادی، علاء الدین علی بن محمد (1415). لباب التأویل فی معانی التنزیل، تحقیق: محمد علی شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
بغوی، حسین بن مسعود (1420). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: عبد الرزاق المهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
بلاغی، سید عبد الحجت (1386). حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، قم: انتشارات حکمت.
تهانوی، محمد علی بن علی (1996). کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقیق: علی دحروج، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، الطبعة الاولی.
ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم (1422). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
جصاص، احمد بن علی (1405). أحکام القرآن، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: مؤسسة آل البیتA، تهران: انتشارات آل البیتA، چاپ اول.
حلی، حسن بن سلیمان بن محمد (1421). مختصر البصائر، تحقیق: مظفر مشتاق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی.
خاتمی، احمد (1384). فرهنگ‌نامه موضوعی قرآن کریم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
خصیبی، حسین بن حمدان (1419). الهدایة الکبری، بیروت: انتشارات البلاغ.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم، الطبعة الاولی.
زبیدی، محمد بن محمد مرتضی (1414). تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی.
زحیلی، وهبة بن مصطفی (1418). التفسیر المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، بیروت: دار الفکر المعاصر، الطبعة الثانیة.
زمخشری، محمود (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الثالثة.
سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد (بی‌تا). بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.
سیوطی، جلال الدین ابو الفضل عبد الرحمن بن ابی بکر (1404). الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شبر، سید عبدالله (1407). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، تحقیق: سید محمد بحر العلوم، کویت: مکتبة الألفین، الطبعة الاولی.
شریف لاهیجی، محمد بن علی (1373). تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق: میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: دفتر نشر داد، چاپ اول.
صاحب، اسماعیل بن عباد (1414). المحیط فی اللغة، تحقیق: محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب، چاپ اول.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1385). علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1413). من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزهٔ علمیه قم، چاپ دوم.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1362). الخصال، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
 
طبرسی، احمد بن علی طبرسی (1403). الاحتجاج علی أهل اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغی، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.
طبری، ابو جعفر محمد بن جریر (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی.
طریحی، فخر الدین بن محمد (1375). مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران: انتشارات مرتضوی، چاپ سوم.
طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق: حسن الموسوی خرسان، تهران: انتشارات دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الاولی.
طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن ‌(1407). تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415). تفسیر نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380). کتاب التفسیر، تحقیق: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران: چاپ‌خانه علمیه.
فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409). کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415). القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
فیض کاشانی، ملا محسن (1415). تفسیر الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، تهران: انتشارات الصدر، الطبعة الثانیة.
فیومی، احمد بن محمد (1414). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: مؤسسه دار الهجرة، چاپ دوم.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق: حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، چاپ اول.
قمی،عباس بن محمد رضا بن ابو القاسم (1414). سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، قم: انتشارات اسوه، چاپ اول.
 
قمی، علی بن ابراهیم بن هاشم (1367). تفسیر قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب، چاپ چهارم.
کاشانی، ملا فتح الله (1336). تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی.
کاشانی، محمد بن مرتضی (1410). تفسیر المعین، تحقیق: حسین درگاهى، قم، کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشى نجفى، چاپ اول.
کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1429). الکافی، تحقیق: دارالحدیث، قم: دار الحدیث، چاپ اول.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1403). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
مدنی، علی خان بن احمد (1384). الطراز الأول والکناز لما علیه من لغة العرب المعول، مشهد: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، الطبعة الاولی.
مراغی، احمد بن مصطفی (بی‌تا). تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی معین، تهران: چاپ‌خانهٔ سپهر، چاپ هشتم.
مغنیه، محمد جواد (1424). تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الاولی.
مفید، محمد بن محمد (1413). المقنعه، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول.
نوری، حسین بن محمد تقی (1408). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسة آل البیتA، قم: مؤسسة آل البیتA، الطبعة الاولی.
نووی جاوی، محمد بن عمر (1417). مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، تحقیق: محمد امین الصناوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
واحدی، علی بن احمد (1411). اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
هاکس، مستر (1383). قاموس کتاب مقدس، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ دوم.