محمد بن حسن صفّار؛ غالی یا متهم به غلوّ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

چکیده

محمد بن حسن صفّار، یکی از شخصیت‌های بزرگِ قم در قرن سوم هجری است که دربارهٔ وی اختلاف است؛ از یک سو، شخصیتی همچون نجاشی ضمن توثیق، وی را عظیم‌القدر، راجح و قلیل‌السقط در روایت می‌خواند. از سوی دیگر، گروهی بر کتابش خُرده گرفته و علّت آن را غلوّ و زیاده‌گویی در شأن اهل‌بیت (ع) دانسته‌اند. درباره نادرست‌بودن نسبت غلوّ در ذات، به محمد بن حسن صفّار، به قرائنی همچون تجلیل علمای رجال از صفّار، نسبت‌ندادن غلوّ به وی در هیچ‌یک از کتب رجالی یا فهرستی، منسوب‌بودن کتاب الرد علی الغلاة به صفّار و وجود روایاتی در نفی و انکار غلوّ در کتاب بصائر الدرجات وی می‌توان استدلال کرد. همچنین، با توجه به وجود معانی مختلف برای غلوّ در صفات و نسبی‌بودن معنای آن، ویژگی بارز قمیان در پرهیز از احادیث ضعیف و غلوآمیز و مقابله با ناقلان آن، اخذ و استفاده اصحاب قمی از روایات و کتب او، کثرت روایات او در کتب اربعه و نقل محمد بن یحیی از روایات بصائر الدرجات العطار در همان دوره، می‌توان گفت این احتمال که صفّار در زمرهٔ غلوکنندگان بوده، توهّمی بیش نیست و استثنای ابن‌ولید در خصوص کتاب بصائر الدرجات، حاکی از مشی خاص او است، نه غلوّ صفّار

کلیدواژه‌ها


ابن‌ بابویه، محمد بن علی (1362). الخصال، قم: نشر جامعه مدرسین، چاپ اول.
ابن‌ بابویه، محمد بن علی (1413). من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی (بی‌تا). معالم العلماء، تصحیح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف: نشر المطبعة الحیدریة.
اشعری قمی، سعد بن عبداللّه (1360). المقالات والفرق، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.‌
اشعری، أبوالحسن (1400). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، آلمان، ویسبادن: نشر فرانس شتاینر، چاپ سوم.
امیرمعزی، محمدعلی (1994). رهنمای الوهی در تشیع نخستین، آمریکا: نشر دانشگاه ایالتی نیویورک.
جباری، محمدرضا (1384). مکتب حدیثی قم، قم: نشر زائر آستانهٔ مقدسه، چاپ اول.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة، قم: نشر موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
حلی، حسن بن یوسف (1363). أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم: نشر الشریف الرضی، چاپ دوم‌.
خویی، ابوالقاسم (1372). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم: نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم.
زکی‌زاده، علی‌رضا (1391). «استثنای ابن‌ولید و تأثیر آن در اعتبار بصائر الدرجات»، در: حدیث حوزه، ش4، ص78-90.
سبحانی، جعفر (۱۴۱۴). کلیّات فی علم الرجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم.
صفّار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ص)، قم: نشر مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی، چاپ دوم.
صفری فروشانی، نعمت‌اللّه (1375). «جریان‌شناسی غلوّ»، در: علوم قرآن و حدیث، ش1، ص108-126.
صفری فروشانی، نعمت‌اللّه (۱۳۸۸). غالیان؛ کاوشی در جریان‌ها و برآیندها تا پایان سدهٔ سوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم.
طالقانی، سید حسن (1391). «اخراج راویان از قم؛ اقدامی اعتقادی یا اجتماعی»، در: فلسفه و الاهیات، س17، ش67، ص92-105.
طوسی، محمد بن حسن (1417). الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، بی‌جا: مؤسسة نشر الفقاهة، چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن (1407). تهذیب الأحکام، تحقیق: خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
طوسی، محمد بن حسن (1373). رجال الطوسی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ سوم.
علوی، محمد بن علی (1428). المناقب (للعلوی)/ الکتاب العتیق، قم: نشر دلیل ما، چاپ اول.
کلینی، محمد بن یعقوب (1369). أصول الکافی، ترجمهٔ: مصطفوی، تهران: نشر کتاب فروشی علمیه اسلامی، چاپ اول، ج2.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
کمره‌ای، میرزا خلیل (۱۳۵۱). آراء ائمة الشیعة فی الغلاة، تهران: چاپ افست حیدری.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
مجلسی، محمد باقر (1404). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: نشر دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ج5.
مجلسی، محمدتقی (1406). روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم.
محدث نوری، میرزا حسین (1408). مستدرک الوسائل، قم: مؤسسة آل البیت.
مفید، محمد بن محمد (1413). تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم: نشر المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی.
موحدیان عطّار، علی (1390). «معرفی کتاب رهنمای الوهی در تشیع نخستین؛ ثمرهٔ کاربست روش پدیدارشناسی در پژوهشی در باب امامیهٔ نخستین»، در: هفت آسمان، ش9 و 10، ص329-345.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ ششم.
نعمانی، محمد ابن ابراهیم (1397). الغیبة، تهران: نشر صدوق، چاپ اول.
نوبختی، حسن بن موسی (1404). فرق الشیعة، بیروت: نشر دار الأضواء، الطبعة الثانیة.
نیومن، اندرو (1386). دورهٔ شکلگیری تشیع دوازده امامی؛ گفتمان حدیثی میان قم و بغداد، قم: انتشارات شیعه‌شناسی.