رافضه: بررسی مقدماتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ‌‌ارشد مطالعات تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، ایران

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

مونتگمری وات عنوان «رافضه» را در چهار بخش مطرح می‌کند: 1. سنّت فرقه‌نگاری؛ 2. معرفی متکلمان رافضه؛ 3. معنای اصطلاح «رافضه»؛ 4. رابطه رافضه و امامیه. وی پژوهش خود را بر دو اثر، یکی از اهل‌ سنت، اشعری، و دیگری از شیعه امامیه، نوبختی، مبتنی کرده است. وی به صورت مقایسه‌ای مطالب دو کتاب را درباره فرقه‌های شیعی مطرح می‌کند و می‌کوشد به ‌شکل تاریخی پیدایش و سیر تحول آن جریان‌ها را بکاود و ارتباط، شباهت‌ها و تفاوت‌های میان آنها را بررسی کند. به نظر وات، فرقه‌های شیعی وابسته به یک جنبش عام نبوده‌اند، اما شباهت‌هایی میانشان وجود دارد. مهم‌ترین مسئله‌ای که نویسنده بدان پرداخته چگونگی به امامت رسیدن رهبران شیعیان بوده است. وی با مطالعه فعالیت‌های سیاسی جریان‌های مختلف شیعی و ارتباط آنها با بدنه سیاسی حاکم عباسی، در جست‌وجوی اهداف سیاسی شیعیان بوده است. البته از نویسنده انتظار می‌رفت که به خاستگاه، مفهوم و سیر تطور معنای این واژه توجه کند، اما در این خصوص کار چندانی صورت نگرفته است. افزون بر آن، کاستی‌هایی دیده می‌شود. همچنین، دیدگاه‌های نادرستی به امامیه نسبت می‌دهد که نیازمند نقد است. از این‌رو توضیحات لازم و نقد محتوایی مطالب نویسنده در پاورقی‌ها بیان شده، و متن مقاله صرفاً حاوی عبارات نویسنده است. در انتها نیز نقد روشی مقاله حاضر صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها


ابن ابی ‌شیبه، عبد الله بن ‌محمد عبسی (1409/1988). المصنف، تحقیق: سعید اللحام، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن‌ علی (1405/1363). کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن‌ علی (1414/1993). الإعتقادات فی دین الإمامیة، تحقیق: عصام عبد السید، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
ابن ‌جوزی، عبد الرحمن بن‌ علی (1412/1992). المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، تصحیح: نعیم زرزور، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
ابن ‌حجر عسقلانی، احمد بن ‌علی (1390/1971). لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیة.
ابن‌ حنبل شیبانی، احمد بن ‌محمد (1411). أصول السنة، عربستان: دار المنار، الطبعة الاولی.
ابن‌ حنبل شیبانی، احمد بن ‌محمد (بی‌تا). مسند احمد، بیروت: دار صادر.
ابن ‌راوندی، احمد بن‌ یحیی (2010). فضیحة المعتزلة، تحقیق: أ. د. امیر اعسم، دمشق: دار التکوین، الطبعة الاولی.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن ‌مسلم (بی‌تا). تأویل مختلف الحدیث، تحقیق و تصحیح: اسماعیل اسعردی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌ مرتضی زیدی، احمد بن‌ یحیی (بی‌تا). طبقات المعتزلة، تحقیق: سوسنه دیقلد قلزر، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابن‌ ندیم، محمد بن ‌اسحاق (بی‌تا). فهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا: بی‌نا.
ازدی، فضل بن‌ شاذان (1363). الإیضاح، تحقیق: سید جلال‌الدین ارموی، تهران: دانشگاه تهران.
اشعری، علی بن ‌اسماعیل (1400/1980). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، تصحیح: هلموت ریتر، بی‌جا: دار النشر فرانز شتاینر بقیسبادن، الطبعة الثالثة.
بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر (1415/1994). الفرق بین الفرق، تحقیق: ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی.
جاحظ، عمرو بن‌ بحر (1411/1991). رسائل الجاحظ، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الجیل، الطبعة الاولی.
حموی، یاقوت (1400/1980). معجم الأباء، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثالثة.
خطیب بغدادی، احمد بن‌ علی (1417/1997). تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
خیاط معتزلی، عبد الرحیم بن ‌محمد (1344/1925). کتاب الإنتصار والرد علی ابن ‌الروندی الملحد ما قصد به من الکذب علی المسلمین والطعن علیهم، تحقیق: نیبرج، قاهره: مکتبة الدار العربیة، الطبعة الاولی.
دونالدسن، دوایت ام. (1395). مذهب شیعه: تاریخ اسلام در ایران و عراق، ترجمه: عباس احمدوند، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
دباغی، حیدر (1398). سیر تطور تاریخی اصطلاح رافضه در سه قرن نخست، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مطالعات تاریخ تشیع، استاد راهنما: علی آقانوری، استاد مشاور: نمت‌الله صفری فروشانی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ذهبی، محمد بن ‌احمد (1413/1993). سیر أعلام النبلاء، تحقیق: اکرم بوشی، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة التاسعة.
ذهبی، محمد بن ‌احمد (2003). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: بشار عواد معروف، بی‌جا: دار الغرب الاسلامی، الطبعة الاولی.
رسی زیدی، قاسم بن‌ ابراهیم (1422/2001). مجموع کتب و رسائل الإمام القاسم بن ‌ابراهیم الرسی، تحقیق: عبد الکریم احمد جدبان، صنعا: دار الحکمة الیمانیة، الطبعة الاولی.
شهرستانی، محمد بن‌ عبد الکریم (بی‌تا). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت: دار المعرفة.
صدر، سید محمد باقر (1417/1996). بحث حول المهدی (عج)، تحقیق: عبد الجبار شراره، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة الاولی.
طبری (شیعی)، محمد بن ‌جریر بن ‌رستم (1413). دلائل الإمامة، قم: مؤسسه بعثت، چاپ اول.
طبری، محمد بن ‌جریر (1403/1983). تاریخ الأمم والملوک: تاریخ الطبری، تصحیح: نخبة من العلماء، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الرابعة.
طوسی، محمد بن ‌حسن (1404). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: سید مهدی رجایی، تصحیح: میرداماد استرآبادی، قم: مؤسسه آل‌ البیت (ع).
طوسی، محمد بن ‌حسن (1409). التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح: احمد حبیب قصیر عاملی، بی‌جا: مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الاولی.
 
طوسی، محمد بن‌ حسن (1417). الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، بی‌جا: مؤسسة نشر الفقاهة، الطبعة الاولی.
فارابی، محمد بن‌ محمد (1995). آراء أهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، بیروت: دار هلال، الطبعة الاولی.
فراهیدی، خلیل بن ‌احمد (1410). کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم: مؤسسة دار الهجرة، الطبعة الثانیة.
کلینی رازی، محمد بن ‌یعقوب (1363). الأصول من الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الخامسة.
لالکائی، هبة الله بن ‌حسن (1423/2003). شرح أصول إعتقاد أهل السنة والجماعة، تحقیق: احمد بن‌ سعد غامدی، عربستان: دار طیبة، الطبعة الثامنة.
ماسینیون، لویی (1362). مصائب حلاج، ترجمه: ضیاءالدین دهشیری، بی‌جا: بنیاد علوم اسلامی، چاپ اول.
مسعودی، علی بن ‌حسین (1404/1363/1984). مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار الهجرة، چاپ دوم.
مقدسی، مطهر بن ‌طاهر (بی‌تا). البدء والتاریخ، بی‌جا: مکتبة الثقافة الدینیة.
موسوی خویی، ابوالقاسم (1413/1992). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌جا: مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، الطبعة الخامسة.
ناشی اکبر، عبد الله بن ‌محمد بن ‌شرشیر (1971). مسائل الإمامة و مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان اس.، بیروت: دار النشر فرانتس شتاینر بقیسبادن.
نجاشی اسدی، احمد بن ‌علی (1416). فهرست أسماء مصنفی الشیعة: رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ پنجم.
نعمة، عبد الله (1405/1985). هشام بن‌ الحکم: رائد الحرکة الکلامیة فی الإسلام و أستاذ القرن الثانی فی الکلام والمناظرة، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثانیة.
نوبختی، حسن بن‌ موسی (1395). ترجمه: محمدباقر ملکیان، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول.
نوبختی، حسن بن‌ موسی (2008). فرق الشیعة، تحقیق: هلموت ریتر، پاریس: دار بیبلیون.