رویارویی عقلگرایان و نصگرایان در سدههای نخستین اندیشه اسلامی، باعث شکلگیری مخالفتها، تکفیرها و زد و خوردهایی از سوی هر دو طرف شد. اصحاب حدیث از معتزله با عناوینی همچون مرتد، زندیق، ملعون، عدوالله، گمراه و دروغگو یاد میکردند و معتزله از اصحاب حدیث با عناوینی همچون حشویه، مشبهه و مجسّمه. این تقابل عقلگرایان و نصگرایان در ابتدا به سود معتزله بود؛ اما کمکم عموم مردم، به دلیل خصلت ظاهرگرایی، به اصحاب حدیث تمایل پیدا کردند. بدینترتیب جایگاه مردمیِ عقلگرایان افول کرد و در طول چند سده از تاریخ محو شدند. گرچه هر دو جریان دغدغه تبیین دین داشتند اما به هر حال سرنوشت متفاوتی پیدا کردند. در این مقاله میکوشیم برخی از نقاط تقابلی این دو اندیشه و افراط و تفریطهای آنها را بررسی کرده، تأثیر آن را بر افول تفکر عقلگرایی و مباحث عقلی در اهل سنت بازکاوی کنیم. همچنین نشان میدهیم چگونه اختلاف در دستگاه فکری، تأثیر منفی بررفتار اجتماعی این دوجریان داشت.