وضعیت سیاسی و فرهنگی شیعیان در دورة امامت امام رضا (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعة المصطفی العالمیه

2 کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم (ع).

چکیده

دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ه‍.ق.) هم‌زمان با دوران حکومت سه خلیفة عباسی به نام­های هارون، امین و مأمون بود که با توجه به شرایط و خصوصیاتی که در دوران حکومت هر کدام از این خلفا وجود داشت، فرصت مناسبی در اختیار جامعة شیعی برای ترقی و تکامل و استفاده از حضور معصوم قرار گرفته بود که اگر شیعیان از این فرصت و دوران طلایی به نحو احسن استفاده می­کردند، نقطة عطفی بزرگ در تاریخ تشیع می­شد، ولی عملاً نیروی امام بیشتر صرف ارشاد و هدایت شیعیان گمراه و منحرف از راه تشیع اصیل شد. در این نوشتار با بررسی شرایط و خصوصیات دوران حکومت هر یک از خلفای مذکور، در صدد بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی و فرهنگی شیعیان در زمان امامت امام رضا (ع) هستیم.
 

کلیدواژه‌ها


ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن علی بن ابی الکرم (1385). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر – دار بیروت.
ابن العبری (1992). تاریخ مختصر الدول، تحقیق: انطون صالحانی الیسوعی، الطبعة الثالثة، بیروت: دار الشرق.
ابن الندیم (بی‌تا). الفهرست، القاهره: مطبعة الاستقامة.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی (1376). مناقب آل ابی طالب، تحقیق: لجنة من أساتذه النجف الاشرف، نجف: مطبعة الحیدریة.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (1418/1997). الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الإسلامیة، تحقیق: عبد القادر محمد مایو، الطبعة الأولی، بیروت: دار القلم العربی.
ابن کثیر دمشقی (1407/1986). البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
احمدی، عبدالهادی (1372). «گوشه‌ای از فعالیت‌های شیعیان امام رضا و امام جواد (ع) در قم»، در: مشکوة، ش38، ص141-155.
اشعری قمی، سعد بن عبد الله (1361). کتاب المقالات و الفرق، تصحیح و تعلیق: محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
اصفهانی، ابو الفرج علی بن حسین (بی‌تا). مقاتل الطالبین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفة.
اقبال آشتیانی، عباس (1357). خاندان نوبختی، چاپ سوم، تهران: کتاب‌خانۀ طهوری.
بیوکارا، م. علی (1382). «دودستگی در شیعیان امام کاظم (ع) و پیدایش فرقه واقفه»، ترجمه: وحید صفری، در: علوم حدیث، ش30.
جباری، محمدرضا (1382). سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه (ع)، چاپ اول، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
جباری، محمدرضا (1384). مکتب حدیثی قم: شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری، چاپ اول، قم: انتشارات زائر.
جعفریان، رسول (1375). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، چاپ اول، قم: انصاریان.
جهشیاری، أبی عبد الله محمد بن عبدوس (1430/2009). کتاب الوزراء و الکتاب، تحقیق: إبراهیم صالح، الطبعة الاولی، ابوظبی: ابوظبی للثقافة و التراث.
حاکم نیشابوری، ابو عبدالله (1375). تاریخ نیشابور، ترجمة: محمد بن حسین خلیفة نیشابوری، تصحیح و تعلیق: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، تهران: آگه.
حسین، جاسم (1377). تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، ترجمه: سید محمدتقی آیت‌اللهی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1386). اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری، چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1384). «واقفیه»، در: فصل‌نامه تاریخ اسلام، س6، ش23، ص207-236.
حسینی عاملی، جعفر مرتضی (1362/1403). الحیاة السیاسیة للإمام الرضا علیه السلام، الطبعة الثانیة، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
خضری، احمدرضا (1383). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، چاپ چهارم، تهران: سمت.
خلیفة بن خیاط (1415/1995). تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق: فواز، الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود (1368). الأخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر، قم: منشورات الرضی.
رفاعی، احمد فرید (1346/1928). عصر المأمون، الطبعة الرابعة، القاهرة: دار الکتب المصریة.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر (1378/1959). تاریخ الخلفا، نورمحمد، کراچی.
صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن حسین (1387). التوحید، تحقیق: سید هاشم حسینی طهرانی، قم: جماعة المدرسین.
صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن حسین (1404/1984). عیون أخبار الرضا (ع)، تحقیق: شیخ حسین اعلمی، الطبعة الاولی، بیروت: منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن حسین (1417). الأمالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة، الطبعة الأولی، قم: مؤسسة البعثة.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1381). نقش تقیه در استنباط، چاپ اول، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1387). خورشید شب، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1388). «تحلیلی بر قیام­های علویان در دوران امام رضا (ع) و ارتباط آن با ولایت‌عهدی»، در: شیعه‌شناسی، س7، ش26، ص57-76.
صفری فروشانی، نعمت‌الله؛ بختیاری، زهرا (1391). «امام رضا (ع) و فرقه واقفیه»، در: پژوهش‌های تاریخی، ش2 (14)، ص79-98.
طبری، محمد بن جریر (1387/1967). تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعة الثانیة، بیروت: دار التراث.
طقوش، محمد سهیل (1380). دولت عباسیان، ترجمة: حجت‌الله جودکی، چاپ اول، قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (1404). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: میرداماد، محمدباقرحسینی، سید مهدی رجایی، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (1427). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، الطبعة الاولی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (بی‌تا). کتاب الغیبة، تهران: مکتبة نینوی الحدیثه.
عطاردی خبوشانی، عزیز الله (1406). مسند الامام الرضا (ع)، المؤتمر العالمی الامام الرضا (ع).
فضل الله، محمد جواد (1393/1973). الامام الرضا تاریخ و دراسة، الطبعة الاولی، بیروت: دار الزهرا.
قرشی، باقر شریف (1380). حیاة الامام علی بن موسی الرضا (ع)، الطبعة الثانیة، قم: منشورات سعید بن جبیر.
قمی، شیخ عباس (بی‌تا). سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، نجف اشرف: المطبعة العلمیة.
کرامتی، یونس (1380).«بیت الحکمة»، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، در: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
گروه مؤلفان (1385). پیشوایان هدایت: ثامن الائمه، حضرت امام رضا (ع)، ترجمه: سید حسن اسلامی اردکانی، چاپ اول، قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع).
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، الطبعة الثانیة المصححة، بیروت: مؤسسة الوفاء، ج49.
مختار اللیثی، سمیرة (1428). جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول، الطبعة الاولی، قم: مؤسسة دار الکتاب الاسلامی.
مرتضوی، سید محمد (1375). نهضت کلامی در عصر امام رضا (ع)، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
مسعودی، ابو الحسن علی (بی‌تا). التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبد الله اسماعیل الصاوی، القاهره: دار الصاوی.
مسعودی، ابوالحسن علی (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، الطبعة الثانیة، قم: دار الهجرة.
مکارم شیرازی، ناصر (1366).«تاریخ امام علی بن موسی الرضا با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر»، در: مجموعه آثار دومین کنگره جهانی حضرت رضا (ع)، کنگره جهانی حضرت رضا (ع)، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
مؤلف مجهول (1366). تاریخ سیستان، تحقیق: ملک‌الشعرای بهار، چاپ دوم، تهران: کلاله خاور.
نجاشی، احمد بن علی (1416). رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، الطبعة الخامسة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی (1355). فرق الشیعة، تصحیح و تعلیق: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المکتبة المرتضویة.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.