خواجه نصیرالدین طوسى و اسماعیلیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

چکیده

درباره خواجه نصیرالدین طوسى، فیلسوف، متکلّم و دانشمند قرن هفتم، بسیار گفته اند و نوشته اند، اما هنوز نقاط ابهامى در زندگى او وجود دارد; از جمله این ابهام ها مذهب وى است: با توجه به این که وى حدود سى سال با اسماعیلیان زیسته، و نیز تحقیقات و کتاب هایى بر طبق مشرب باطنیان نگاشته است، آیا در این مدت بر مذهب خود (شیعه امامى) باقى بوده یا به کیش اسماعیلى نزارى گرویده است؟
اگرچه کتاب ها و مقاله هاى بسیارى درباره خواجه نوشته شده است، ولى همچنان لازم است در این زمینه تحقیقات مفصل ترى انجام گیرد. در این مقاله سعى شده تا جایى که ممکن است دیدگاه ها و نظریات مختلف درباره جنبه هاى مختلف زندگانى خواجه، از قبیل علت ورود به قلاع اسماعیلیه، آیین ومذهب وى در مدت اقامت در نزد باطنیان، کتاب ها و رساله هاى وى بر طبق مشرب تعلیمیان، و از همه مهم تر، تأثیرپذیرى وى از اسماعیلیه و میزان انعکاس این تأثیر در نوشته هاى بعدى او، عرضه شود تا امکانِ جمع بندى نسبتاً کاملى فراهم آید.

1. ابن تیمیه، احمد: شرح العقیدة الاصفهانیة، مکتبة الرشد، ریاض، 1415ق.
2. امین، حسن: دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، چاپ پنجم، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1416ق.
3. حسینى تفرشى، مصطفى: نقد الرجال، مؤسسه آل البیت، قم، 1418ق.
4. حلى، حسن بن یوسف: کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد، منشورات مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، 1399ق.
5. خوئى، سیدابوالقاسم: معجم رجال الحدیث، انتشارات مدینة العلم، قم، بى تا.
6. خواند میر: حبیب السیر، چاپ دوم، کتاب فروشى خیام، تهران، 1353.
7. دفترى، فرهاد: تاریخ و عقائد اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى، انتشارات فرزان روز، تهران، 1375.
8. دوانى، على: مفاخر اسلام، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1364.
9. سبحانى، جعفر: موسوعة طبقات الفقهاء، مؤسسه امام صادق، قم، 1419ق.
10. شریف، میان محمد: تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه گروهى از مترجمان، مرکز نشر دانشگاهى، تهران، 1362.
11. شوشترى، قاضى نوراللّه: مجالس المؤمنین، انتشارات اسلامیه، تهران، 1375ق.
12. شهرستانى، محمد بن عبدالکریم: ملل ونحل، ترجمه افضل الدین ترکه اصفهانى، مقدمه محمدمحیط طباطبایى، تصحیح جلالى نائینى، چاپ دوم، انتشارات تابان، تهران، 1335.
13. شیرازى، فضل اللّه بن عبداللّه: وصاف الحضرة، کتابخانه ابن سینا و کتابخانه جعفرى تبریزى، تهران، 1338.
14. صدوق، ابوجعفر محمد بن على: الاعتقادات، انتشارات محقق، قم، 1412ق.
15. طوسى، خواجه نصیرالدین، محمد بن محمد بن الحسن: اخلاق محتشمى، با مقدمه و تصحیح محمدتقى دانش پژوه، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1363.
16. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : اخلاق ناصرى، با مقدمه مجتبى مینوى، چاپ پنجم، انتشارات خوارزمى، تهران، 1373.
17. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : اوصاف الاشراف، انتشارات امام، مشهد، 1361.
18. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : تلخیص المحصل، انتشارات دانشگاه تهران، 1359.
19. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : روضة التسلیم، نشر جامى، تهران، 1363.
20. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : سیر و سلوک، تحقیق ایوانف، چاپ لندن، 1998م.
21. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : فصول نصیریه، با مقدمه و تصحیح محمدتقى دانش پژوه، چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1335.
22. طوسى، محمد بن حسن  : الغیبة، انتشارات مکتبة الصادق فى النجف
23. علم الهدى، مرتضى على بن الحسین: رسائل شریف مرتضى، انتشارات دارالقرآن الکریم، مطبعة سیدالشهداء، قم، 1405ق.
24. غالب، مصطفى: اعلام الاسماعیلیة، دارالیقظة، بیروت، 1964م.
25. ــــــــــــــــ  : حلاج حسین بن منصور، مؤسسه عزالدین، بیروت، 1402ق.
26. الفاخورى، حنا و خلیل الجر: تاریخ فلسفه در جهان اسلامى، ترجمه عبدالمحمد آیتى، چاپ دوم، کتاب زمان، تهران، 1358.
27. فرحات، هانى نعمان: نصیرالدین الطوسى و آراؤه الفلسفیة والکلامیة، نشر احیاء التراث العربى، بیروت، 1406ق.
28. فضلى، عبدالهادى: تاریخ التشریع الاسلامى، مؤسسه دارالکتب الاسلامى، 1414ق.
29. کربن، هانرى: تاریخ فلسفه اسلامى، ترجمه جواد طباطبایى، چاپ دوم، انتشارات کویر، تهران، 1377.
30. گرجى، ابوالقاسم: تاریخ فقه و فقها، سمت، تهران، 1375.
31. گروهى از نویسندگان: اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولى، تهران، 1363.
32. لوئیس، برنارد: تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره اى، انتشارات طوس، تهران، 1362.
33. مادلونگ، ویلفرد: فرقه هاى اسلامى، ترجمه ابوالقاسم سرّى، چاپ اساطیر، تهران، 1377.
34. ـــــــــــــــــــ  : مکتب ها و فرقه هاى اسلامى در سده میانه، ترجمه جواد قاسمى، انتشارات آستان قدس رضوى، مشهد، 1375.
35. ماسینیون، لوئى: «الحلاج»، دائرة المعارف الاسلامیة، دارالشعب، قاهره، بى تا.
36. مامقانى، عبداللّه: تنقیح المقال فى علم الرجال، کتاب فروشى مرتضویه، نجف اشرف، 1352ق.
37. مجلسى، محمدباقر : بحارالانوار، چاپ سوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403ق.
38. ـــــــــــــــــــــ  : الوجیزة فى الرجال، تصحیح محمدکاظم رحمان ستایش، مؤسسة الطباعة والنشر وزارة الثقافه والارشاد الاسلامى; تهران، 1420ق.
39. مدرس رضوى، محمدتقى: احوال و آثار خواجه، چاپ دوم، انتشارات اساطیر، تهران: 1370.
40. مدرسى زنجانى، محمد: سرگذشت و عقائد فلسفى خواجه، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363.
41. مدرسى طباطبایى، حسین: مقدمه اى بر فقه شیعه، انتشارات آستان قدس رضوى، 1368.
42. مفید، محمد بن محمد بن نعمان: اوائل المقالات، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1372.
43. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ : تصحیح اعتقادات الامامیة، انتشارات المؤتمر العالمى لالفیة شیخ مفید، قم، 1413ق.
44. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ  : مصنفات، المسائل الصاغانیة، انتشارات المؤتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، قم، 1413ق.
45. موسوى خوانسارى، محمدباقر: روضات الجنات، انتشارات کتابفروشى اسماعیلیان، قم، 1390ق.
46. میرداماد، سیدمحمدباقر: نبراس الضیاء وتسواء السواء، مؤسسه انتشارات هجرت، 1359.
47. میسن، هربرت و.: حلاج، ترجمه مجدالدین کیوانى، نشر مرکز، تهران، 1378.
48. ندیم، محمد بن اسحاق : فهرست، تحقیق رضا تجدد، چاپ سنگى، انتشارات مکتبة الاسلامى و مکتبة الجعفرى، تهران، 1350.
49. نعمه، عبداللّه: فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، تهران، 1367.
50. هاجسن، مارشال، گ. س.  : فرقه اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى، کتابفروشى تهران، تبریز، 1343.
51. همدانى، رشیدالدین: جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفى موسوى، نشر البرز، تهران، 1373.