خواجه احمد یسوی و رشد جریان یسویه در ماوراءالنهر و ترکستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد تاریخ مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز از دانشگاه تهران

چکیده

سرزمین ماوراءالنهر، در قرون نخستین اسلامی، به دلیل قدمت ادیان و فرقه‌های مختلف در این سرزمین، و همجواری با مراکز صوفیانهای نظیر خراسان، موقعیت فرهنگی ویژه‌ای داشت که زمینههای مناسبی را جهت پذیرش عقاید صوفیانه فراهم می‌کرد. همچنین، تعامل مثبت علما و فقها با صوفیان و نیز سویه مثبت تعالیم صوفیان، که شامل آرا و عقاید تمام فرق ماوراءالنهر می‌شد، سبب جلب گروه‌های مختلف مردمی و ظهور طریقت‌های صوفیانه مشهوری نظیر یسویه، خواجگان و ...، در ماوراء‌النهر و ترکستان شد. در این بین، طریقت یسویه با نشئت‌گیری از محیط فرهنگی ماوراء‌النهر، در ترکستان (شهر یسی) بنیان گذاشته شد و با ارشادهای خواجه احمد یسوی، بنیان‌گذار آن، علاوه بر آسیای مرکزی، در میان تاتارهای ولگا و ترکان آناتولی و آذربایجان نیز گسترش یافت. نویسنده می‌کوشد ضمن برشمردن جریان‌های عمده صوفیانه ماوراءالنهر در قرون نخستین اسلامی، زندگی و اندیشه‌های خواجه احمد یسوی، شکل‌گیری جریان یسویه و شاخه‌های عمده آن را بررسی کند.

کلیدواژه‌ها


ابن خلکان، احمد بن محمد (1299). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج2، چاپ اول، مصر: [بی‌نا].
احمدیان شالچی، نسرین (1378). دیار آشنا (ویژگی‌های جغرافیایی کشورهای آسیای مرکزی)، چاپ اول، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
آکینر، شیرین (1366). اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: علی خزایی‌فر، چاپ اول، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
بارتلد، واسیلی ولادیمیر وویچ (1376). تاریخ ترک‌های آسیای میانه، ترجمه: غفار حسینی، چاپ اول، تهران: انتشارات توس.
بارتلد، واسیلی ولادیمیر وویچ (1352). ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه: کریم کشاورز، ج2، چاپ اول، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بنیگسن، الکساندر (1378). صوفیان و کمیسرها: تصوف در اتحاد شوروی، ترجمه: افسانه منفرد، چاپ اول، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
پاکتچی، احمد (1387). «آسیای مرکزی»، در: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج15، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ص437-441.
پاکتچی، احمد (1385). «اسلام در ماوراءالنهر و ترکستان»، در: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج8، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ص512-517.
ترمذی، محمد بن علی (1379). مفهوم ولایت در دوران آغازین عرفان اسلامی، تصحیح: مجدالدین کیوانی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1375). نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح: مهدی توحیدی‌پور، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان (1341). مهمان‌نامه بخارا، به اهتمام: منوچهر ستوده، چاپ اول، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی (1362). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تصحیح: محمد دبیر سیاقی، ج3، چاپ سوم، تهران: انتشارات کتاب‌فروشی خیام.
داراشکوه، محمد (1878). سفینه الاولیاء، چاپ اول، لکنهو: مطبع منشی نول کشور.
دولت‌شاه سمرقندی (بی‌تا). تذکره الشعراء، تصحیح: محمد عباسی، چاپ اول، تهران: انتشارات
بارانی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1357). جست‌وجو در تصوف ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سروری لاهوری، غلام سرور بن غلام محمد (1320). خزینه الاصفیاء، ج1، چاپ اول، هند: مطبع نامی منشی نول کشور.
سمرقندی، ابوطاهر بن ابوسعید (1331). سمریه، تصحیح: ایرج افشار، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
سمرقندی، محمد بن عبدالجلیل (1334). قندیه در بیان مزارات سمرقند، تصحیح: ایرج افشار، چاپ اول، تهران: انتشارات کتاب‌خانه طهوری.
شیروانی، زین‌العابدین بن اسکندر (1339). ریاض السیاحه، تصحیح: اصغر حامد ربانی، چاپ اول، تهران: انتشارات کتاب‌فروشی سعدی.
صفا، ذبیح‌الله (1374). تاریخ ادبیات در ایران، ج4، چاپ اول، تهران: انتشارات فردوس.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1375). منطق الطیر، به اهتمام: احمد رنجبر، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
کاشفی، فخرالدین علی بن حسین (2536). رشحات عین الحیات، تصحیح: علی‌اصغر معینیان، ج1 و 2، چاپ اول، تهران: انتشارات بنیاد نیکوکاری نوریانی.
لسترنج، گای (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه: محمود عرفان، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی- فرهنگی.
منفرد، افسانه (1382). «تصوف در آسیای مرکزی و قفقاز»، در: دانش‌نامه جهان اسلام، ج7، تهران: انتشارات بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ص398-404.
نفیسی، سعید (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج1 و 2، چاپ اول، تهران: انتشارات کتاب‌فروشی فروغی.
وامبری، آرمینیوس (1380). تاریخ بخارا (از کهن‌ترین روزگار تاکنون)، ترجمه: محمد روحانی، چاپ اول، تهران: انتشارات سروش.
وامبری، آرمینیوس (1337). سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه: فتحعلی خواجه نوریان، چاپ اول، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ولی، وهاب (1376). «یسویه طریقتی از آسیای مرکزی»، در: مجله ایران‌شناخت، ش6،
ص158-193.
هاشم‌پور سبحانی، توفیق (1377). «احمد یسوی»، در: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج7، تهران: انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ص116-118.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1350). کشف المحجوب، تصحیح: محمدحسین تسبیحی، چاپ اول، اسلام‌آباد: انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
یزدی، شرف‌الدین علی (1387). ظفرنامه، تصحیح: سید سعید میرمحمد صادق، عبدالحسین نوایی، ج1، چاپ اول، تهران: انتشارات کتاب‌خانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
Koprulu, F.M. (1940), "Ahmed Yesevi," in: Maddesi, isLaM AnsikLopedisi, Vol. 1, isTanbuL, pp.76-79.